Pjesa Trete - Kreu 11 - Romani Zonja Bovari i Gustav Flober

Pjesa Tretë
     Kreu XI

 Sharlit, të nesërmen, me kërkesë të tij, ia sollën vajzën në shtëpi. Ajo kërkoi mamin. I thanë se nuk ishte aty, se do t’i binte lodra. Berta e përmendi disa herë; pastaj, me kalimin e kohës, nuk u kujtua më për të. Gëzimi i kësaj fëmije ia mbushte shpirtin vrer Bovariut dhe, veç kësaj duhej të përballonte edhe ngushëllimet e padurueshme të farmacistit.

S’kaloi shumë dhe telashet e parave filluan përsëri, sepse Lërëi e shtynte përsëri mikun e tij Vensar, dhe Sharli mori

përsipër detyrime për shuma të jashtëzakonshme; sepse nuk deshi kurrsesi të pranonte t’i shitej as orendia më e vogël nga ato që kishin qenë të sajat. E ëma iu zemërua shumë. Ai mori inat edhe më keq se ajo. Ai kishte ndryshuar fund e krye. Ajo iku nga shtëpia.

Atëherë secili nisi të përfitonte. Zonjusha Lamprër kërkoi t’i paguheshin gjashtë muaj mësim, ndonëse Ema s’kishte bërë asnjë për be (pavarësisht nga ajo fatura e shlyer që i kishte treguar Bovariut); ajo kishte qenë një marrëveshje midis atyre të dyjave; Libraqiradhënësi kërkoi shlyerjen për tre vjet pajtime; teto Roleja kërkoi t’i jepeshin para për dërgimin e rreth njëzet letrave; dhe, meqë Sharli i kërkoi sqarime, ajo iu përgjigj me marifet:

- Ah! S’di gjë unë. I dërgonte për punët e saj tregtare.

Pas çdo huaje që lante, Sharli kujtonte se s’kishte për të paguar më. Por ja që ato pasonin të tjera, pareshtur.

Kërkoi pagesat e prapambetura për vizitat që kishte bërë. I treguan letrat që kishte dërguar e shoqja. Atëherë, iu desh të kërkonte të falur.

Felisiteja vishte tani fustanet e zonjës, jo të gjitha, sepse disa prej tyre i kishte mbajtur ai, dhe shkonte e i shihte në dhomën e tualetit, ku mbyllej vetëm; ajo kishte thuajse shtatin e saj, dhe shpesh herë Sharlit, kur e shihte nga mbrapa, i shfaqej një vegim, dhe bërtiste:

- Oh! Rri! Rri!

Mirëpo, ditën e rrëshajave, ajo, si e rrëmbeu Teodori, ia mbathi nga Jonvili, pasi përlau gjithë rrobat që kishin ngelur në dollap.

Pothuajse në atë kohë e veja Dypyi, pati nderin ta lajmëronte për martesën e të birit zotit Leon Dypyi, noter në Ivtoto, me zonjushën Leokadi Lëbëf nga Bondvili. Sharli, ndër urimet që i dërgoi, i shkroi dhe këto fjalë:

“Sa do të gëzohej e mjera ime shoqe!”

Një ditë, kur ishte duke u endur kot nëpër shtëpi u ngjit deri lart në papafingo dhe ndjeu aty nën pantofël një topth letre të hollë. E hapi dhe lexoi: “Kurajë, Ema! Kurajo! Nuk dua të bëhem unë shkak për prishjen e jetës suaj”. Ishte letra e Rodolfit, që, si kishte rënë përdhe midis arkave, kishte ngelur aty, dhe era e baxhës porsa e kishte shtyrë nga dera. Dhe Sharli mbeti i shtangur e gojëhapur po në atë vend ku dikur, Ema, akoma më e zbehtë se ai, e dëshpëruar, kishte dashur t’i jepte fund jetës. Më në fund, zbuloi një R të vogël poshtë faqes së dytë. Kush ishte ky? I ranë ndër mend vizitat e shpeshta të Rodolfit, largimi i papritur i tij dhe sikleti që kishte pasur më pas ai, kur e kishte ndeshur nja dy a tri herë. Mirëpo iu gënjye mendja nga toni gjithë nderime i letrës.

“Ndofta janë dashuruar në mënyrë platonike”, - tha ai me vete.

Veç kësaj, Sharli nuk ishte nga ata që u shkojnë gjërave deri në fund; u zmbraps para provave dhe xhelozia e turbullt që kishte iu tret në pafundësinë e dhimbjes.

“Duhet ta kenë adhuruar, - mendonte ai. – Me siguri që e kanë lakmuar të gjithë meshkujt”. Prandaj ajo iu duk edhe më e bukur; dhe iu ngjall për të një epsh i pareshtur, i tërbuar, që ia ndizte dëshpërimin flakë dhe që s’kishte anë e kufi, ngaqë tani nuk kishte si ta shuante.

Që t’i pëlqente asaj, sikur të ishte ende gjallë, i bëri të vetat dobësitë, mendimet e saj; bleu çizme me vernik, iu bë zakon të mbante kravata të bardha. Lyente mustaqet, nënshkruante si ajo kambiale. Ajo po e zvetënonte që nga varri.

U detyrua të shiste gjithë enët e argjendta një nga një, pastaj shiti orenditë e sallonit. Të gjitha dhomat u zhveshën; mirëpo ajo e saj, kishte mbetur ashtu si dikur. Pasi hante darkë, Sharli ngjitej aty. E shtynte pranë zjarrit tryezën e rrumbullakët, dhe afronte kolltukun e saj. Pastaj ulej përballë. Në njërin nga shandanët e praruar digjej një qiri. Berta, pranë tij, ngjyroste gravura.

I dhimbte shpirti, të shkretit burrë, tek e shihte të veshur aq keq, me këpucë me qafa pa lidhëse dhe me bluza të grisura nga sqetulla deri në ije, sepse shërbëtorja as që kujdesej fare për të. Mirëpo aq e ëmbël, aq e mirë ishte, dhe kokën e vogël e përkulte aq këndshëm, duke iu derdhur mbi faqet ngjyrë trëndafili floknaja e bukur e verdhë, saqë atij i hipte një ëndje e pafundme, një kënaqësi e përzier e tëra me hidhërim si ato verërat e goditura keq që vijnë erë rrëshirë. Ai ia ndreqte lodrat, i sajonte palaço prej kartoni, ose i qepte barkun e shqyer të kukullave. Pastaj, po t’i hasnin sytë kutinë e punëdores, ndonjë kordele të hedhur përdhe ose bile dhe ndonjë gjilpërë të ngelur në një të çarë të tryezës, ai fillonte të ëndërronte, dhe dukej aq i trishtuar në fytyrë saqë edhe ajo trishtohej si ai.

Tani s’vinte më njeri t’i shihte; sepse Justini kishte ikur në Ruan, ku kishte hyrë shërbyes te një bakall, dhe fëmijët e farmacistit vinin të rrinin gjithmonë e më rrallë me vajzën e vogël, ngaqë zoti Ome, duke pasur parasysh ndryshimi në pozitën e tyre shoqërore, nuk e vriste më mendjen që lidhjet e tyre të ngushta të zgjatnin më tej.

I Verbri, të cilin farmacisti s’kishte mundur ta shëronte me pomadën e tij, ishte kthyer në kodrën e Bua-Gijomit, ku s’linte udhëtar pa i treguar për përpjekjen e kotë të farmacistit, aq sa Omeu, kur shkonte në qytet, fshihej mbrapa perdeve të Dallëndyshes, që të mos ndeshej me të. E urrente për vdekje, dhe, duke dashur ta hiqte qafe me çdo kusht, për të ruajtur famën e tij, ndezi kundër tij një bateri të fshehtë, që nxirrte sheshit sa të thellë e kishte mendjen dhe ku shkonte poshtërsia e tij si njeri që donte të dukej. Gjashtë muaj me radhë te “Feneri i Ruanit” mund të lexoje artikuj të shkurtër si këta:

“Të gjithë njerëzve që udhëtojnë drejt viseve pjellore të Pikardisë do t’u ketë rënë në sy, me siguri, në kodrën e Bua-Gijomit, një qelbësirë njeri me një plagë të llahtarshme në fytyrë. Ai të bezdis, të ngjitet e s’të shqitet dhe u merr udhëtarëve taksë në kuptimin e vërtetë të fjalës. Mos vallë po jetojmë akoma në ato kohët e tmerrshme të mesjetës, kur u lejohej endacakëve të tregonin sheshit lebrën dhe stërkungujt që kishin sjellë nga kryqëzatat!”

Ose:

“Me gjithë ligjet kundër endacakëve, rrethinat e qyteteve tona të mëdha vazhdojnë edhe sot e kësaj dite të gëlojnë nga banda varfanjakësh. Ka ndër ta që qarkullojnë veçmas dhe që, ndofta nuk janë më pak të rrezikshëm. Ç’mendojnë magjistratët tanë bashkiakë?”

Pastaj Omeu sajonte nga mendja ndodhi të ndryshme:

“Dje, në kodrën e Bua-Gijomit, një kalë që kishte frikë nga hija...” Dhe më poshtë vazhdonte përshkrimi i një aksidenti të shkaktuar nga prania e të Verbrit.

Ai trillonte aq bukur sa atë e futën brenda. Mirëpo e liruan përsëri. Ai filloi përsëri nga e veta, dhe Omeu po ashtu. Midis tyre nisi një luftë e vërtetë. E fitoi ky i fundit; sepse armiku i tij u dënua me izolim të përjetshëm në një strehë vorfënore.

Ky sukses e bëri trim të madh; dhe qysh atëherë s’kishte në rreth qen të shtypur, hangar të djegur, grua të rrahur, që mos t’ia bënte të ditur publikut ai, i prirur gjithmonë nga dashuria për të përparuarën dhe nga urrejtja kundër priftërinjve. Bënte krahasime midis shkollave fillore dhe shkollave klerikale, në dëm të këtyre të fundit, përmendte masakrën e Natës së shën Bartolemeut lidhur me dhënien e një ndihme njëqindfrangëshe kishës, dhe denonconte shpërdorimet, hidhte thumba. Tashmë e kishte ai fjalën. Omeu godiste fort; ai po bëhej i rrezikshëm.

Megjithatë brenda kornizave të ngushta të publicistikës s’merrte dot frymë lirisht, dhe s’kaloi shumë dhe e ndjeu nevojën të dilte me një libër, me një vepër! Atëherë përpiloi një statistikë të përgjithshme të kantonit të Jonvilit, e pajisur me vrojtime klimatologjike, dhe statistika e shtyu drejt filozofisë. U morr me çështje të mëdha si: probleme shoqërore, edukim moral të klasave të varfra, pisikulturë, kauçujk, hekurudha etj. Filloi t’i vinte turp që ishte njeri i zakonshëm. E mbante veten si tip artisti, pinte duhan. Bleu dhe dy statujka chic të stilit Pompadur, për të zbukuruar sallonin.

Por farmacinë s’e linte kurrsesi; përkundrazi, ishte në dijeni të zbulimeve të reja. Ndiqte lëvizjen e madhe të çokollatave. Ai ishte i pari që solli në Senën e Poshtme kakaon dhe revalentian. Dalldisi pas rripave hidroelektrikë Pulvermarshe; mbante edhe vetë një; dhe, në mbrëmje, kur hiqte jelekun prej fanelle, zonja Ome mahnitej krejt përpara spirales së artë që e mbulonte atë, dhe ndiente që i dyfishohej afshi i dashurisë për këtë njeri të mbërthyer fort si ndonjë skit dhe madhështor si ndonjë mag.

I lindën idera të bukura për ngritjen e varrit të Emës. Në fillim propozoi t’i vihej një pjesë kolone me një cohë të trashë me pala, pastaj një piramidë, më vonë një tempull të Vestës , një si kullë... ose “një grumbull gërmadhash”. Dhe, në të gjitha projektet, Omeu, nuk hiqte dorë kurrsesi nga shelgu lotues, të cilin e mbante si simbol të padiskutueshëm trishtimi.

Sharli dhe ai shkuan bashkë në Ruan, për të parë varre, te një ndërmarrës varrezash, - të shoqëruar nga një piktor, i quajtur Vafrilar, mik i Bridusë, dhe që, gjithë kohën bëri lodra fjalësh. Më në fund, pasi shqyrtoi nja njëqind projekte, porositi preventivin përkatës dhe shkoi edhe një herë tjetër në Ruan, Sharli vendosi t’i bënte një mauzole që do të kishte në të dy faqet kryesore “një engjëll me një pishtar të shuar në dorë.”

Sa për mbishkrimin, Omeu s’gjente asgjë më të bukur se Sta viator, dhe nuk shkonte dot më tej; vriste mendjen, përsëriste pa pushim: Sta viator... Më në fund, iu kujtua vazhdimi amabilem conjugem calcas!  , citat ky që ia pranuan.

Për çudi Bovariu, duke menduar vazhdimisht për Emën, e harronte atë më keq; dhe ai dëshpërohej tek e ndiente se fytyra e saj i dilte nga kujtesa, me gjithë përpjekjet që bënte për ta mbajtur mend. Megjithatë, përnatë e shihte në ëndërr; gjithmonë po ajo ëndërr i bëhej në gjumë; i afrohej; mirëpo, kur ishte gati duke e shtrënguar në kraharor, ajo i shpërbëhej si kalbësirë në krah.

Një javë rresht e panë që hynte në mbrëmje në kishë. Madje i bëri dy a tri vizita dhe zoti Burnizien, pastaj nuk i shkoi më. Veç kësaj, prifti plak po bëhej i papajtueshëm, fanatik, thoshte Omeu; shfrynte kundër frymës së kohës, dhe nuk rrinte pa folur, një herë në pesëmbëdhjetë ditë në predikime, për agoninë e Volterit, i cili, siç e dinë të gjithë, vdiq duke ngrënë jashtëqitjet e tij.

Me gjithë jetën e kursyer që bënte, Bovariu s’mundte dot t’i shlyente borxhet e tij të vjetra. Lërëi nuk pranoi t’i përtërinte asnjë kambial. Sekuestrimi u bë më se i afërt. Atëherë ai iu drejtua për ndihmë së ëmës, e cila pranoi t’ia hipotekonte pasurinë, duke mos lënë ankesë pa bërë ndaj Emës; dhe si shpërblim për këtë sakrificë, ajo kërkoi një shall që kishte shpëtuar nga plaçkitjet e Felisitesë. Sharli nuk ia dha. Ata u zunë.

Hapat e para për pajtim i bëri ajo, duke i propozuar t’ia merrte vajzën, që t’ia lehtësonte barrën e shtëpisë. Sharli pranoi. Mirëpo, në çastin e nisjes, ai e humbi kurajën fare. Atëherë marrëdhëniet e tyre u prishën fare, njëherë e përgjithmonë.

Sa më shumë i venitej dhembshuria për të tjerët, aq më ngushtë lidhej me dashurinë e tij pas fëmijës. Megjithatë, ajo i shkaktonte brenga; sepse kollitej nganjëherë, dhe kishte njolla të kuqe mbi mollëzat e faqeve.

Përballë tij jetonte në lulëzim të plotë dhe gëzim, familja e farmacistit, për të cilin që të gjithë bënin çmos që ta kënaqnin. Napoleoni e ndihmonte në laborator, Atalia i qëndiste kapuçin, Irma priste copa të rrumbullakëta letrash për të mbuluar reçelrat, dhe Franklini thoshte përmendsh me një frymë tabelën e Pitagorës. Ai ishte babai më i lumtur, njeriu më me fat ndër gjithë të tjerët.

S’ishte ashtu! E gërryente nga përbrenda një dëshirë e shurdhët: Omeut iu zhurit shpirti për Kryqin e Nderit. Se mos ishte mangët me tituj.

1⁰. Jam dalluar gjatë epidemisë së kolerës për vetëmohim të pakufishëm. 2⁰ Kam botuar, dhe bile me shpenzimet e mia, vepra të ndryshme për dobinë e përgjithshme, si... (dhe përmendte Promemorien e tij të titulluar. Mbi mushtin e mollës, prodhimin dhe efektet e tij; përveç kësaj, vëzhgimet mbi morrin e gjetheve, dërguar Akademisë; vëllimin e statistikës e deri te teza e vet në fushën e farmaceutikës); pa llogaritur pastaj se jam dhe anëtar i disa shoqatave dijetarësh (vetëm i njërës ishte).

- Me një fjalë, - bërtiste ai, duke bërë një rrotullim mbi majën e këmbës, - jo për gjë por edhe vetëm për atë që jam shquar me kontributin tim në shuarje zjarresh!

Atëherë Omeu u kthye nga qeveria. Zotit prefekt i kreu fshehtas shërbime të mëdha gjatë zgjedhjeve. U shit domethënë e poshtëroi veten. Bile i dërgoi sovranit një kërkesë me anën e të cilës i përshpirtej t’i vinte të drejtën në vend: e quante mbreti ynë dhe e krahasonte me Henrikun IV.

Dhe, çdo mëngjes farmacisti turrej të merrte gazetën se mos gjente gjë njoftimin për dekorimin e tij; ai nuk po i vinte. Më në fund, ngaqë s’duronte dot më, me porosi të tij, i bënë në kopshtin e vet me bar, yllin e nderit, me dy rripa të vegjël të lartë që vareshin poshtë majës si shëmbëlltyrë e kordeles. Ai sillej rreth tij, duarkryq, duke menduar thellë-thellë për idiotësinë e qeverisë dhe mosmirënjohjen e njerëzve.

Sharli, për respekt, apo nga një lloj sensualizmi që e bënte të ngadaltë në hulumtimet e veta, akoma nuk e kishte hapur sirtarin sekret të tryezës prej druri palisandër, të cilin e përdorte Ema zakonisht. Një ditë, më në fund, ai u ul aty pranë, ktheu çelësin dhe shtyu sustën. Brenda ndodheshin gjithë letrat e Leonit. Këtë radhë s’kishte më pikë dyshimi! I përpiu së lexuari të tëra një për një deri tek e fundit, rrëmoi skutë më skutë, nëpër të gjitha mobiliet, sirtarët mbrapa mureve, duke qarë me dënesë, duke ulëritur. Iu plas mu përpara syve portreti i Rodolfit, mes letrave të dashurisë të bëra lëmsh.

Të gjithë u çuditën me rënien e tij shpirtërore. As s’dilte më, as priste njeri, bile as pranonte të shkonte të vizitonte të sëmurët. Atëherë thanë se mbyllej brenda për të pirë.

Megjithatë, nganjëherë ndonjë kureshtar hipte majë gardhit të kopshtit, dhe me habi shihte atë njeri me mjekër të gjatë, të veshur me rroba të neveritshme me fytyrë të egër dhe që qante me zë duke ecur.

Në mbrëmje, verës, merrte me vete vajzën e vogël dhe e çonte në varreza. Ktheheshin pasi kishte rënë nata, kur te sheshi s’kishte dritë tjetër veç asaj të baxhës së Bineut.

Megjithatë kënaqësinë e dhimbjes nuk e kishte të plotë, sepse s’kishte se me kë ta ndante; dhe i bënte vizita Lëfransuasë që të kish mundësi të fliste për atë. Mirëpo hanxhesha e dëgjonte sa për të thënë, ngaqë kishte edhe ajo, si ai, hallet e saj, sepse zoti Lërë sapo kishte hapur bujtinën e vetë Kanakaret e tregtisë dhe Iveri të cilit i kishte dalë nam i madh që i kryente me përpikëri porositë e ndryshme, kërkonte një shtresë page dhe bënte paralajmërime kërcënuese për të kaluar “nga krahu tjetër”.

Një ditë kur kishte shkuar në pazarin e Argëjit për të shitur kalin, - pasurinë e fundit, - ai takoi Rodolfin.

Që të dy u prenë kur panë njëri-tjetrin. Rodolfi, që kishte dërguar vetëm kartëvizitën e tij, në fillim kërkoi belbëzishëm ndjesë, pastaj e mblodhi veten dhe me paturpësinë e tij shkoi deri aty (bënte shumë vapë, ishte muaji gusht) sa e ftoi të pinin një shishe birrë në pijetore. Ulur, me bërryla mbështetur mbi tryezë, përballë tij, ai kafshonte puron duke biseduar, dhe Sharli e humbte mendjen nëpër ëndërrime përpara kësaj fytyre që kishte dashuruar ajo. I dukej sikur shihte një pjesë të saj. Po mahnitej. Do të kishte dashur të kishte qenë në vend të këtij njeriu.

Ky vazhdonte të fliste për bujqësinë, për bagëtinë, për plehrat duke plotësuar me fjalë të rëndomta gjithë ndërprerjet ku mund të rrëshqiste ndonjë fjalë e hedhur rreth saj. Sharli nuk e dëgjonte; Rodolfi e vinte re këtë gjë, dhe në lëvizjen e fytyrës së tij ndiqte kujtimet e njëpasnjëshme që i shfaqeshin ndër mend. Ajo i vinte duke iu skuqur pak nga pak, flegrat e hundës i rrihnin shpejt, buzët i dridheshin; erdhi bile një çast kur Sharli, i mbytur nga një dallgë tërbimi të errët, ia nguli sytë Rodolfit i cili, i pushtuar nga njëfarë tmerri, e la fjalën përgjysmë. Por pas pak, në fytyrën e tij u shfaq përsëri po ajo mërzi e kobshme.

- Unë s’ju kam inat, - i tha ai.

Rodolfi s’e hapte gojën. Dhe Sharli, me kokë ndër duar, vazhdoi me një zë të mekur dhe me atë theksin e shkrehur që shpreh dhimbjet e pafundme:

- Jo, nuk ju kam më inat!

Bile shtoi dhe një fjalë të madhe, të vetmen që kishte thënë ndonjëherë:

- E ka fajin fataliteti!

Rodolfi, që kishte prirur këtë fatalitet, iu duk njeri shumë babaxhan për pozitën që kishte, bile qesharak dhe disi i vogël.

Të nesërmen Sharli shkoi e u ul mbi stol, nën tendë. Rrezet depërtonin nëpër thurimë; gjethet e rrushit lëshonin mbi rërë hijet e tyre, jasemini mbushte ajrin me aromën e tij, qielli ishte i kaltër rreth zambakëve të lulëzuar zukasnin zhuzhinat; dhe Sharli mezi merrte frymë si ndonjë djalosh mes valëve të turbullta të dashurisë që vërshonin në zemrën e tij të brengosur.

Në orën shtatë, Berta e vogël, që nuk e kishte parë gjithë mbasditen, erdhi ta thërriste për të ngrënë darkë.

Ai rrinte me kokë mbështetur mbi mur, me sy mbyllur, me gojë hapur, dhe në duar mbante një tufë flokësh të zinj.

- Babi, eja pra! – i tha ajo.

Dhe, duke kujtuar se ai donte të luante me të, ajo e shtyu lehtas. Ai u rrëzua përtokë. Kishte vdekur.

Pas tridhjetë e gjashtë orësh, me kërkesën e farmacistit, erdhi me vrap zoti Kanive. E hapi dhe s’gjeti asgjë.

Pasi u shitën të gjitha, mbetën dymbëdhjetë franga dhe shtatëdhjetë e pesë qindarka, që shërbyen për t’i paguar rrugën zonjushës Bovari deri te gjyshja e vet. E shkreta plakë vdiq po atë vit; meqë xha Ruoi ishte i paralizuar, jetimen e mori përsipër një kushërirë. Ajo ishte e varfër dhe e dërgoi në një filaturë pambuku për të fituar bukën e gojës.

Që nga vdekja e Bovariut, erdhën njëri pas tjetrit tri mjekë nga Jonvil, por asnjëri s’mundi t’i dilte punës mbanë, sepse përnjëherë i vuri keqas përpara Omeu. Klientelën e ka mizëri; e ruajnë autoritetet zyrtare dhe e mbron opinioni publik.

Sapo është dekoruar me Kryqin e Nderit.