Pjesa Trete - Kreu 1 - Romani Zonja Bovari i Gustav Flober

Pjesa Tretë
     Kreu I

Zoti Leon, gjatë kohës që studionte për drejtësi, kishte shkuar shpesh herë në Shomjer, ku kishte pasur sukses të madh me të rejat punëtore lozonjare, të cilave u dukej njeri me pamje fisnike. Binte në sy midis tërë studentëve të tjerë: flokët nuk i mbante as shumë të gjatë, as shumë të shkurtër, nuk i hante që ditën e parë parat e gjithë tremujorit, dhe
kishte marrëdhënie të mira me profesorët. Dhe nuk e tepronte kurrë, ca nga frika e ca nga kujdesi për veten.

Shpesh, kur rrinte lexonte në dhomë, ose ulej nën bliret e kopshtit të Luksemburgut, e hidhte Kodin përtokë dhe i kujtohej Ema. Mirëpo, pak nga pak kjo ndjenjë iu fashit dhe iu ndezën sipër saj dëshira të tjera të zjarrta, megjithëse ai ngulmoi ta mbante atë gjallë midis tyre; sepse Leoni nuk i kishte humbur të gjitha shpresat, dhe i mbetej njëfarë premtimi i vagëlluar që luhatej në të ardhmen si ndonjë frut i artë i varur në ndonjë gjethnajë fantastike.

Prandaj, kur e pa atë pas tri vjetësh larg njëri-tjetrit, iu ngjall dashuria e vjetër. Duhej të vendoste, mendonte ai, që këtë radhë më në fund ta shtinte në dorë tamam. Për më tepër që tani ishte bërë më pak i druajtur se më parë nga që kishte ndenjur në shoqëri gazmore, dhe në provincë kthehej me një ndjenjë mospërfilljeje ndaj kujtdo që nuk i shkelte këmba, si ai, me këpucë lustrafine, në asfaltin e bulevardit. Po të kishte qenë me ndonjë pariziane me dantella, në sallonin e ndonjë doktori të famshëm, me dekorata e karrocë, sekretari i shkretë kishte për t’u dridhur si ndonjë fëmijë; mirëpo këtu, në Ruan, në atë kafene të portit, përpara së shoqes të një mjeku të përvuajtur, e ndiente veten si jo më mirë, i sigurt që më parë se do të shkëlqente. Vetëbesimi varet nga ambienti ku ndodhesh; nuk mund të flitet njëlloj në katin e parë si në të pestin, pastaj femra e pasur duket sikur e mbron nderin duke mbajtur rreth e rrotull vetes gjithë kartëmonedhat që ka, si ndonjë pancir i futur në korsenë e saj.

Kur u nda mbrëmjen e kaluar nga zoti dhe zonja Bovari, Leoni i ndoqi për së largu në rrugë; pastaj, si i pa që ata u ndalën te Kryqi i Kuq, ai u kthye mbrapsht dhe e kaloi tërë natën duke bluar në mendje një plan.

Kështu të nesërmen, rreth orës pesë, ai hyri në kuzhinën e hanit, fytin e kishte të shtrënguar nga ankthi, faqet të zbehta, dhe kishte një vendosmëri frikacakësh që s’ka gjë që t’i ndalë.

- Zotëria s’është aty, - i tha një shërbëtor.

Kjo iu duk si ogur i mbarë. U ngjit lart.

Ajo nuk u turbullua fare nga ardhja e tij; përkundrazi, i kërkoi të falur që kishte harruar t’i thoshte se ku kishin zënë vend.

- Oh! E gjeta vetë, - ia pati Leoni.

- Si kështu?

I tha se vetë instinkti e kishte drejtuar, kuturu, drejt e tek ajo. Ajo vuri buzën në gaz, ndërsa Leoni, për të ndrequr budallallëkun që bëri, i tregoi menjëherë se tërë mëngjesin e kishte kaluar duke i marrë gjithë hotelet e qytetit me radhë në kërkim të saj.

- Paskeni vendosur pra të rrini? – shtoi ai.

- Po, - i tha ajo, - po bëra gabim. Nuk duhet të mësohesh me kënaqësi të paarritshme, kur ke rreth vetes një mijë kërkesa të ngutshme...

- Oh! E marr me mend...

- Ah! Jo! Ju s’kuptoni dot gjë, sepse nuk jeni grua.

Mirëpo dhe burrat kishin brengat e tyre, dhe biseda nisi me disa mendime filozofike. Ema foli gjerësisht për mjerimin e dashurive tokësore dhe për vetminë e përjetshme në të cilën varrosej zemra.

Duke dashur të dukej, ose duke kujtuar se shprehte po atë trishtim që e kishte kapur dhe atë vetë, djaloshi i tha se ishte mërzitur jashtëzakonisht shumë gjatë gjithë kohës që kishte vazhduar studimet. Procedura e drejtësisë i ngrinte nervat përpjetë, e tërhiqnin prirje të tjera, dhe e ëma ia hante shpirtin pareshtur në çdo letër që i shkruante. Meqë të dy po i përcaktonin gjithmonë e më saktë arsyet e dhimbjes së tyre, secili, sa më shumë fliste, ndizej nga pak në atë rrëfim të fshehtash që vinte duke u thelluar. Mirëpo nganjëherë ndaleshin para se të parashtronin plotësisht mendimin e tyre, dhe sakaq kërkonin mos të gjenin fjalinë më të përshtatshme për ta shprehur atë. Ajo nuk iu hap fare për dashurinë e zjarrtë që kishte pasur për një tjetër, ai nuk i tha se e kishte harruar.

Ndoshta atij nuk i binin më ndër mend darkat pas ballos, me femra të maskuara si punëtore ngarkim-shkarkimi; as asaj me sa dukej nuk i kujtoheshin takimet e njëhershme, kur vraponte mëngjeseve nëpër bar, drejt kështjellës së dashnorit të saj. Zhurmat e qytetit mezi arrinin deri tek ata; dhe dhoma dukej e vogël, tamam sa duhej për ta bërë edhe më intime vetminë e tyre. Ema, e veshur me peshtamall i kishte mbështetur flokët e mbledhur topuz mbi shpinën e kolltukut të vjetër; veshja prej letre të verdhë e murit krijonte një si sfond të artë mbrapa saj; dhe koka e zbuluar përsëritej në pasqyrë me vijën e bardhë në mes, ndërsa majat e veshëve i dilnin mbi flokë.

- Megjithatë të më falni, - i tha ajo, - po gabim është! Ju mërzita me ankesat e mia të përjetshme!

- Jo, jo, hiç fare!

- Ta dinit ju, - vazhdoi ajo duke ngritur nga tavani sytë e saj të bukur, ku i dridhej një pikë loti, - gjithë ato gjëra që kam ëndërruar!

- Po edhe unë ama! Oh! aq kam vuajtur! Shpesh herë dilja jashtë, ecja në këmbë, endesha buzë lumit, i trullosur nga zhurma e turmës, pa mundur ta largoja prej vetes atë që më qe ngulur në mend e s’më shqitej. Te një tregtar gravurash që e ka dyqanin në bulevard ka një gravurë italiane që tregon një Zanë. Ajo është e mbuluar me një tunikë dhe sodit hënën, ndërsa mbi flokët e lëshuar ka lule “mos më harro”. Aty më shtynte pareshtur diçka, me orë të tëra kam qëndruar në atë vend.

Pastaj shtoi me një zë të dridhur:

- Ajo ju ngjante pak juve.

Zonja Bovari ktheu kokën nga ana tjetër, që ai mos t’ia pikaste gazin e papërmbajtshëm që ndiente se po i ngjitej në buzë.

- Shpesh herë, - shtoi ai, - u shkruaja letra dhe pastaj i grisja.

Ajo nuk përgjigjej. Ai vazhdoi:

- Nganjëherë përfytyroja sikur ju sillte aty ndonjë rastësi. Më dukej sikur ju shihja në qoshe të rrugëve, dhe vrapoja mbrapa gjithë karrocave që u valëvitej në portë ndonjë shall, ndonjë vel si juaji...

Ajo dukej se e kishte vendosur ta linte të fliste pa ia prerë asnjëherë fjalën. Duarkryq dhe kokulur, i kishte ngulur sytë te fjongoja e pantoflave të saj, dhe herë pas here ua lëvizte nga pak satenin me gishtat e këmbës.

Megjithatë ajo tha duke psherëtirë:

- Ama s’ka më lemeri sesa ta shtysh si unë, me një jetë të kotë, apo jo? Po t’i hynin njeriu në punë këto dhimbjet tona, do të ngushëlloheshim të paktën me mendimin që u flijuam për diçka!

Ai filloi të lavdëronte virtytin, detyrën dhe flijimet e heshtura, ngaqë dhe si ai vetë e ndiente jashtëzakonisht shumë nevojën e përkushtimit, të cilën s’arrinte dot ta plotësonte.

- Do të kisha shumë dëshirë, - tha ajo, që të bëhesha murgeshë spitali.

- Për fat të keq, - u përgjigj ai, - burrat nuk kanë fare nga këto misione të shenjta, dhe s’di të ketë ndonjë profesion..., me përjashtim ndofta të atij të mjekut...

Ema me një të ngritur të lehtë të supeve ia preu fjalën që të ankohej për sëmundjen e saj nga e cila gati sa s’vdiq; çfarë tersi që s’kishte ndodhur ashtu! Tani nuk do të vuante më. Leonit iu ngjall në çast dëshira për të shijuar qetësinë e varrit, dhe bile, një mbrëmje, kishte shkruar testamentin e tij, duke lënë porosi që ta varrosnin të mbështjellë me atë mbulesën e bukur të krevatit, me shirita kadifeje, që ia kishte falur ajo; sepse të dyve ua kishte ënda që të ishte ashtu, meqenëse si njëri dhe tjetra ndërtonin një ideal mbi të cilin përshtatnin tani të kaluarën e tyre. Veç kësaj, fjala është si makinë petëzimi që i zgjat gjithmonë ndjenjat.

Mirëpo kur ajo dëgjoi këtë sajim lidhur me mbulesën e krevatit, e pyeti:

- Përse kështu?

- Përse?

Ai ngurronte.

- Sepse ju kam dashur shumë!

Dhe, duke u kënaqur vetëmevete që e kapërceu vështirësinë, Leoni me bisht të syrit vërejti fizionominë e saj.

Ndodhi tamam si me qiellin kur një erë të fryjë, spastrohet nga retë. Grumbullimi i mendimeve të trishtuara që ia errësonte sytë e kaltër, u duk sikur u fshi prej tyre; asaj i ndriti gjithë fytyra.

Ai ishte në pritje. Më në fund ajo u përgjigj:

- Vazhdimisht e kam marrë me mend një gjë të tillë...

Atëherë, i treguan njëri-tjetrit ngjarje të imëta të asaj pjese të largët të jetës së tyre, së cilës sapo ia kishin përmbledhur, me një fjalë të vetme, si kënaqësitë dhe melankolitë. Ai kujtonte tendën e kulprës, fustanet që kishte pasë veshur ajo, orenditë e dhomës, gjithë shtëpinë e saj.

- Po kaktuset tanë të shkreta, ç’u bënë?

- I thau të ftohtët këtë dimër.

- Ah! Sikur ta dinit sa shumë kam menduar për ta! Shpesh i sillja parasysh si njëherë e një kohë, kur dielli, binte mëngjeseve verore mbi grilat e dritareve... dhe unë u shikoja krahët e zbuluar që futeshin nëpër lule.

- I gjori mik! – ia bëri ajo duke i nderur dorën.

Leoni, i ngjiti menjëherë buzët mbi të. Pastaj, si mori frymë thellë, vazhdoi:

- Në atë kohë, ju ishit për mua, as vetë s’e di se ç’forcë e pakuptueshme që më zaptuat gjithë jetën. Një herë për shembull, erdha te ju, por ju me siguri nuk ju kujtohet?

- Posi, më kujtohet, - i tha ajo, - vazhdoni.

- Ju ishit poshtë, në paradhomë, gati për të dalë, në shkallën e fundit, kishit bile edhe një kapelë me lulka të kaltra, dhe, pa më ftuar fare ju, unë s’e mbajta dot veten dhe ju shoqërova. Megjithatë, në çdo çast, e kuptoja gjithnjë e më mirë budallallëkun që kisha bërë, dhe vazhdoja të ecja pranë jush, pa guxuar t’ju ndiqja hap pas hapi, por dhe pa dashur që të ndahesha prej jush. Kur ju hynit në ndonjë dyqan unë rrija në rrugë, ju vështroja nga xhami tek hiqnit dorashkat dhe numëronit paratë mbi banak. Pastaj i ratë ziles së derës të shtëpisë së zonjës Tyvazh, ua hapën, dhe unë ndenja si ndonjë hajvan përpara portës së madhe e të rëndë që u mbyll sa hytë ju brenda.

Zonja Bovari, duke e dëgjuar, çuditej me vete që ishte plakur aq shumë, gjithë këto gjëra që i rishfaqeshin tani, i dukeshin sikur po i zgjeronin hapësirën e jetës dhe sikur hapnin para saj pafundësi ndjenjash ku i zhytej shpirti; dhe, herë pas here thoshte me vete, me zë të ulët dhe me qepalla gjysmë të mbyllura:

- Po, është e vërtetë!... Është e vërtetë!... Është e vërtetë...

Dëgjuan që ra ora tetë në sahatet e ndryshëm të lagjes Bovuazinë, e cila është e mbushur me pensione, kisha dhe hotele të mëdha të braktisura. Ata nuk flisnin më, mirëpo, duke vështruar njëri-tjetrin, ndienin në kokë një fëshfëritje, sikur nga bebëzat e syve të palëvizur t’u ishte shkëputur ndonjë gjë e zëshme. Ata ishin kapur prej duarsh; dhe atëherë si e kaluara e ardhmja, kujtimet e zbehta dhe ëndrrat u shkrinë të gjitha në ëmbëlsinë e kësaj ekstaze. Errësira po i përpinte tashmë muret, ku shkëlqenin akoma, gjysmë të venitura në terr, ngjyrat e ndezura të katër gravurave që tregonin katër skena të “Kullës së Nelit” , me shpjegime poshtë, në spanjisht dhe frëngjisht. Nga dritarja që hapej nga poshtë-lart, dukej një copë qiell i zi, midis çative me majë.

Ajo u ngrit e ndezi dy qirinj mbi komo, pastaj erdhi e u ul përsëri.

- Ah, kështu, po... – ia bëri Leoni.

- Po, po kështu! – iu përgjigj ajo.

Dhe ai vriste mendjen si ta rifillonte bisedën e ndërprerë, kur ajo i tha:

- Si shpjegohet që deri tani asnjeri nuk më ka shprehur kurrë ndjenja të tilla?

Sekretari ia dha me zë të lartë si për të protestuar që natyra ideale janë të vështira për t’u kuptuar me njëra-tjetrën. Ai vetë sa e kishte parë për herë të parë, e kishte dashuruar në vend, e kapte dëshpërimi kur mendonte për lumturinë që do të kishin për t’u lidhur me njëri-tjetrin për jetë të jetëve.

- Dhe unë e kam menduar një gjë të tillë, - i tha ajo.

- Ç’ëndërr e bukur! – pëshpëriti Leoni.

Dhe, duke prekur lehtë e lehtë me dorë shiritin e kaltër të brezit të saj të bardhë, ai shtoi:

- Po tani kush na pengon t’ia nisim nga e para?...

- Jo, miku im, - iu përgjigj ajo. – Jam tepër e moshuar... ju jeni tepër i ri... harromëni! Kanë për t’ju dashur të tjera..., dhe ju keni për t’i dashur.

- Jo si ju! – bërtiti ai.

- Sa kalama që bëheni! T’i lëmë këto, duhet të tregohemi me mend! Kështu dua unë!

Ajo i radhiti gjithë arsyet që e bënin të pamundur dashurinë e tyre dhe i tha se duhej të qëndronin, ashtu si më parë, brenda kufijve të miqësisë vëllazërore.

Me gjithë mend i nxirrte ajo këto fjalë nga goja? Siç dukej Ema që s’dinte as vetë se ç’thoshte ngaqë ndiente njëkohësisht kënaqësinë e magjepsjes që ushtronte dhe nevojën për t’u përmbajtur dhe, duke soditur djaloshin me sy të mallëngjyer, i sprapste me të butë ledhatimet e druajtura që orvatej t’i bënte ai me duar të dridhura.

- Ah! Më falni, - i tha ai duke u zmbrapsur.

Dhe Emën e pushtoi një tmerr i pakuptueshëm, përpara kësaj druajtje, e cila për të ishte më e rrezikshme sesa guximi burrëror i Rodolfit, kur ky i afrohej krahëhapur. Asnjë mashkull s’i ishte dukur kurrë ndonjëherë aq i hijshëm. Në sjelljen e tij spikaste një çiltërsi e shkëlqyer. Ai i ulte qerpikët e gjatë dhe të hollë, që i ktheheshin. Faqet me atë cipë të ëmbël nisën të skuqeshin, mendonte ajo, nga epshi që i ngjallej prej saj, dhe Ema ndiente një dëshirë të papërmbajtshme t’ia ngjiste buzët mbi to. Atëherë, duke u përkulur nga sahati sikur donte të shikonte orën, i tha:

- O zot, sa vonë është! Sa shumë paskemi llomotitur!

Ai e kuptoi se ku e hidhte fjalën ajo dhe kërkoi kapelën.

- Le që më doli fare nga mendja shfaqja! I shkreti Bovari që më la këtu posaçërisht për të! Do të më çonte aty bashkë me të shoqen e tij zoti Lormo, që banon në rrugën Gran-Pon.

Dhe e humbi rastin sepse do të largohej që të nesërmen.

- Vërtet? – tha Leoni.

- Po.

- Sidoqoftë, unë duhet t’ju takoj përsëri, - vazhdoi ai, - kisha për t’ju thënë...

- Çfarë?

- Diçka... të rëndësishme, serioze. Eh! Le që s’keni për të ikur, është e pamundur! Ta dinit ju... Dëgjomëni mua... Domethënë s’më paskeni kuptuar? S’paskeni marrë gjë me mend?...

- Megjithatë ju flisni bukur, - i tha Ema.

- Ah! Llafe koti! Boll, boll! Më jepni mundësinë, për mëshirë, t’ju shoh përsëri..., edhe një herë..., vetëm një herë.

- Po mirë!...

Ajo u ndal, pastaj, sikur po ndryshonte mendim, i tha:

- Oh! Jo këtu!

- Ku të doni ju.

- Doni...

Ajo u duk sikur po mendohej, dhe, me një ton të prerë, i propozoi:

- Nesër, në orën njëmbëdhjetë, në katedrale.

- Aty do të më keni! – bërtiti ai duke i kapur duart, që ajo i tërhoqi.

Dhe, meqenëse të dy ndodheshin në këmbë, ai mbrapa saj dhe Ema me kokë ulur, ai u përkul nga ana e qafës dhe e puthi gjatë e gjatë në zverk.

- Po ju qenkeni fare! Oh! U marrosët! – i thoshte ajo, duke u kakarisur, ndërkohë që ai sa vinte dhe e puthte më dendur.

Pastaj, si ia afroi kokën përmbi supin e tij u duk sikur kërkonte pëlqimin nga sytë e saj. Shikimi i tyre ra mbi të plot me madhështi të akullt.

Leoni bëri tri hapa mbrapa për të dalë. Qëndroi te pragu i derës. Pastaj me një zë të dridhur, pëshpëriti:

- Mirupafshim nesër!

Ajo iu përgjigj me një shenjë koke dhe u zhduk si zog në dhomën përbri.

Në mbrëmje, Ema i shkroi sekretarit një letër jashtëzakonisht të gjatë, nëpërmjet së cilës i thoshte se nuk do ta mbante premtimin që kishte bërë për takimin: tashmë gjithçka kishte marrë fund, dhe, për hir të lumturisë së tyre, ata s’duhej të takoheshin më. Mirëpo kur e mbylli letrën, ajo u ndodh ngushtë, ngaqë nuk e dinte adresën e Leonit.

- Kam për t’ia dhënë vetë me dorën time, - tha ajo me vete; - ai do të vijë.

Të nesërmen, Leoni, me dritare hapur dhe duke kënduar lehtë e lehtë majë ballkonit, i lustroi vetë këpucët, dhe u dha disa duar. Veshi një palë pantallona të bardha, çorape të holla, një frak të blertë, hodhi në shami gjithë parfumet që kishte, pastaj, meqë kishte përdredhur flokët, i drejtoi në floktore që t’u jepte më shumë hijeshi natyrore.

- Qenka akoma shumë herët! – mendoi ai, duke shikuar sahatin e parukierit, që tregonte orën nëntë.

Lexoi një gazetë të vjetër mode, doli, piu një puro, u ra poshtë e lart tri rrugëve, dhe kur kujtoi se kishte ardhur koha u drejtua me ngadalë nga Sheshi i Shën Mërisë.

Ishte një mëngjes i bukur vere. Nëpër dyqanet e argjendarëve shndrisnin argjendurinat, dhe drita që binte pjerrtazi mbi katedrale hidhte vezullime në boshllëqet midis gurëve të përhirtë; në qiellin e kaltër, po vinte vërdallë si vorbull, rreth kambanave të vogla me tërfil të skalitur përsipër, një turmë zogjsh; sheshi që ushtonte nga britmat, kundërmonte erë lulesh si trëndafila, jaseminë, karafil, bathër dhe zhardhokë që zinin vend përreth kalldrëmit dhe që kishin midis tyre hapësira të pabarabarta të mbuluara me blerim të njomë bar zemre dhe çumize për zogjtë; në mes gurgullonte shatrivani, dhe nën çadra, midis pjeprave të vendosur njëri mbi tjetrin si piramida, shitëset kokëmbuluara mbështillnin me letër buqeta manushaqesh.

Djaloshi mori një prej tyre. Ishte hera e parë që ai blinte lule për një femër; dhe si u mori erë, kraharori iu mbush me krenari sikur ky nderim që e mendonte për dikë tjetër, t’i bëhej atij vetë.

Mirëpo kishte frikë se mos e shihnin, prandaj hyri pa ngurruar drejt e në kishë.

Në ato çaste mu te pragu, në mes të portës në të majtë, poshtë Marianës Vallëzuese qëndronte shërbyesi i kishës, me pendë në kokë, me shpatë varur deri mbi pulpë, me shkop shtrënguar në dorë, më madhështor se një kardinal dhe i shndritshëm si ndonjë putir i shenjtë.

Ai iu afrua Leonit dhe, me atë buzëqeshje dashamirëse mikluese që përdorin klerikët kur pyesin fëmijët, i tha:

- Zotëria juaj me siguri është i ardhur! Dëshiron gjë zotëria juaj të shohë kuriozitetet e kishës?

- Jo, - ia preu ai.

Dhe në fillim u soll nëpër anijet anësore. Pastaj doli të shikonte te sheshi. Ema nuk po vinte. Ai u ngjit deri lart në vendin e korit.

Navata bashkë me anën e përparme të kubeve gotike dhe me disa pjesë të xhamtinës pasqyrohej në enët e mbushura me ujë të bekuar. Ndërsa refleksi i pikturave, që thyhej në buzë të mermerit, shtrihej më larg, mbi pllakat e dyshemesë, si ndonjë qilim i larmë. Nga të tri portat e hapura shtrihej brenda kishës në tri rreze të mëdha drita e jashtme. Herë pas here, në fund, kalonte ndonjë kandilonaft duke përthyer gjunjët pjerrtas para altarit, si besimtarët që nxitohen. Llambadarët e kristaltë rrinin varur pa lëvizur. Në vendin e korit digjej një llambë e argjendtë; dhe, nga kapelat anësore, dilnin nganjëherë ca si afshe psherëtimash, bashkë me zhurmën e thatë të një grile që ulej, duke jehuar nën kubetë e larta.

Leoni ecte me hapa të rëndë anës mureve. Kurrë ndonjëherë jeta nuk i ishte dukur aq e bukur. Pas pak do t’i vinte ajo, gjithë nur, e shqetësuar, duke përgjuar nga mbrapa vetes shikimet që e ndiqnin – dhe me fustanin me fruta, me syzat e arta, me këpucët e holla me qafa, me lloj-lloj stoli fisnikësh, që ai nuk i kishte shijuar ndonjëherë dhe me atë ngashënjim të pafundmë të nderit që dorëzohet. Kisha si një sallon intim zonjash, jashtë mase i madh, ishte gati ta priste atë; kubetë përkuleshin për të thithur në errësirë rrëfimin e dashurisë së saj: xhamatinat ngjyra-ngjyra shkëlqenin për të ndriçuar fytyrën e saj dhe temjanicat do të ndizeshin që ajo të dukej porsi një engjëll, në tymin e erërave të këndshme.

Megjithatë ajo nuk po vinte. Ai zuri vend në një karrige dhe sytë i ndeshën në një xham të kaltër mbi të cilin ishin pikturuar peshkatarë të ngarkuar me shporta. Ai e pa një copë herë të mirë me vëmendje, dhe numëronte luspat e peshqve dhe vrimat e kopsave të bluzave, ndërsa mendja i endej sa andej-këndej në kërkim të Emës.

Shërbyesi i kishës, i cili rrinte mënjanë, ziente nga përbrenda që ky njeri kishte marrë guximin ta sodiste vetë katedralen. I dukej sikur sillej tmerrësisht keq, sikur po e vidhte në njëfarë mënyre, dhe sikur gati po kryente ndonjë përdhosje.

Mirëpo ja një fëshfërimë mëndafshi mbi pllaka, strehë kapele, një mantel i zi... Ishte ajo; Leoni u çua dhe i doli me vrap përpara.

Ema ishte e zbehtë. Ajo ecte shpejt.

- Lexojeni! – it ha ajo duke i dhënë një fije letër... – Oh, jo!

Dhe tërhoqi përnjëherësh dorën, hyri në kishëzën e Shën Mërisë ku, si u ul në gjunjë pranë një karrigeje, nisi të lutej.

Djaloshi u zemërua nga kjo tekë fanatizmi fetar të tepruar pastaj ndjeu, megjithatë, njëfarë kënaqësie tek e shihte, në mes të takimit të dashurisë, të përhumbur nëpër lutje si ndonjë markezë andaluziane; por s’kaloi shumë dhe ai u mërzit, sepse ajo s’kishte të mbaruar.

Ema lutej, ose më saktë përpiqej të lutej, me shpresë se do t’i binte nga qielli ndonjë vendim i papritur dhe, që të siguronte ndihmën hyjnore, ngopte sytë me shkëlqimet e tabernakulit, thithte erën e shebojave të bardha që kishin çelur nëpër saksitë e mëdha, dhe dëgjonte gjithë vëmendje heshtjen e kishës, që vetëm sa ia shtonte më keq trazirën e zemrës.

Ajo po çohej, dhe që të dy po mateshin të dilnin, kur iu afrua me vrull shërbyesi i kishës, duke i thënë:

- Me siguri zonja është e ardhur? Dëshiron gjë zonja të shohë kuriozitetet e kishës?

- Epo jo! – bërtiti sekretari.

- Përse jo? – ndërhyri ajo.

Se ajo me nderin e saj të lëkundshëm kapej tani pas shën Mërisë, pas skulpturave, pas varreve, pas gjithfarë rastesh të mundshme.

Atëherë, shërbyesi, që t’i merrnin të gjitha sipas radhës, i çoi deri te hyrja, pranë sheshit, ku u tregoi me shkopin e tij, një rreth të madh me gurë të zinj, pa mbishkrime e skalitje.

- Ja, - tha ai me madhështi, - ky është qarku i kambanës së bukur të Ambuazës. Ajo peshonte dyzet mijë livra,  S’e kishte shoqen në tërë Evropën. Punëtori që e kishte derdhur, vdiq nga gëzimi...

- Hajde të ikim, - tha Leoni.

Shërbyesi nisi të ecte përsëri, pastaj si i arriti në kapelën e shën Mërisë, shtriu krahët me një gjest përmbledhës demonstrimi dhe, më krenar se ndonjë pronar tokash që të tregon pemët frutore, tha:

- Kjo pllakë e thjeshtë mbulon Pier dë Brezenë, zotërinë e Varenës dhe të Brisakut, mareshal i madh i Puatusë dhe governator i Normandisë, rënë në betejën e Monlerit më 16 korrik 1465.

Leoni kafshonte buzët, përplaste këmbët përdhe nga padurimi.

- Ndërsa në të djathtë, fisniku që shihni i mbuluar i tëri me hekur, hipur mbi atë kalë të ngritur arithi, është nipi i tij, Luigj dë Brezei, zotëria i Brëvalit dhe i Manshovesë, kont i Malëvriesë, baron i Monisë, shambelan i mbretit, kalorës i Urdhrit të Maltës, gjithashtu dhe ai guvernator i Normandisë, i cili vdiq më 23 korrik 1531, një të diel, siç thotë dhe mbishkrimi dhe, më poshtë, tabloja e këtij njeriu që gati për t’u futur në varr, tregon pikërisht po atë. Është e pamundur, apo jo, të shohësh një pasqyrim më të përsosur të hiçit?

Zonja Bovari vuri syzat. Leoni, pa lëvizur vendit, e vështronte, pa u munduar më, bile, as t’i thoshte qoftë edhe një fjalë të vetme, të bënte qoftë edhe një lëvizje të vetme, aq shumë e ndiente veten të dëshpëruar përpara këtij qëndrimi të dyfishtë llafesh të pafundme dhe mospërfilljeje.

Ciceroni i pashqitshëm vazhdonte:

- Pranë tij, kjo grua që qan ulur në gjunjë, është bashkëshortja e tij, Diana dë Puatie, konteshë e Brezesë, dukeshë e Valantinuasë, që ka lindur në 1499 dhe ka vdekur më 1566, dhe, në të majtë, ajo që mban një fëmijë, është shën Mëria. Tani kthehuni nga kjo anë: Këto janë varret e Ambuazëve. Që të dy kanë qenë kardinalë dhe arkipeshkvë të Ruanit. Ai aty ishte ministër i mbretit Luigj XII. Ai i ka bërë shumë të mira katedrales. Tridhjetë mijë skude ari ka lënë me testament për të varfrit.

Dhe, pa u ndalur, e pa pushuar së foluri, ai i futi në një kapelë të mbushur deng me parmakë, largoi disa prej tyre, dhe zbuloi një si bllok, që mund të kishte qenë me siguri ndonjë shtatore e skalitur dosido.

- Ajo zbukuronte dikur, - tha ai me një ofshamë të gjatë, - varrin e Rikard Zemërluanit, mbret i Anglisë dhe dukë i Normandisë. Në këtë gjendje e katandisën, zotëri, kalvinistët. Nga shpirtligësia që kishin, e kishin futur nën dhe, poshtë fronit ipeshkvnor të imzotit. Ja kjo është dera nga ku hyn imzoti në banesën e tij. Le të shkojmë të shohim tani xhamtinat me fytyrën e dragoit.

Mirëpo Leoni nxori në çast një monedhë të bardhë nga xhepi dhe e kapi Emën prej krahu. Shërbyesi i kishës shtangu fare ngaqë nuk e kuptonte fare gjithë atë bujari të parakohshme, atëherë kur vizitorit i ngeleshin akoma gjithë ato gjëra për të parë. Prandaj, duke i thërritur të kthehej, i tha:

- Ej, zotëri! Shigjetën e majës!...

- Faleminderit! – ia ktheu Leoni.

- Zotëri, e keni gabim! Është katërqind e dyzet këmbë e lartë, nëntë më pak se sa piramida e madhe e Egjiptit. Është e derdhur e tëra në gizë, është...

Leoni po largohej; arsyeja ishte se i dukej sikur dashuria e tij, që, qysh prej gati dy orësh, kishte ngelur në vend pa lëvizur në kishë, si gurët, do të avullohej si ndonjë tym, nëpërmjet atij lloj qyngu të cunguar, kafazi stërgjatsh, oxhaku vrima-vrima, që ngrihet mbi katedrale, si përpjekje e marrë e ndonjë llamarinisti të fandaksur.

- Ku po shkojmë kështu? – i thoshte ajo.

Ai, pa iu përgjigjur, vazhdonte të ecte me hap të shpejtë dhe, ndërsa ajo po ngjyente gishtin në ujë të bekuar, dëgjuan nga mbrapa tyre një frymë gulçuese, që e ndërpriste rregullisht trokitja e një bastimi.

Leoni u kthye nga mbrapa.

- Zotëri!

- Çfarë?

Dhe dalloi shërbyesin e kishës që mbante nën krah dhe drejt mbi bark njërin sipër tjetrit nja njëzet libra të trashë të lidhur. Ishin vepra që flisnin për katedralen.

- Hajvan! – tha nëpër dhëmbë Leoni duke dalë fluturimthi nga kisha.

Te sheshi po luante një çunak.

- Shko më gjej një karrocë!

Kalamani u nis si shigjetë nëpër rrugën Katr-Van; atëherë ata ndenjën vetëm një copë herë, ballë për ballë dhe pak të sikletosur.

- Ah! Leon!... Me gjithë mend... s’e di... në duhet që unë...!

Ajo bënte naze. Pastaj, duke marrë një pamje më serioze, i tha:

- S’na ka hije fare, e dini apo jo?

- Në ç’drejtim? – i tha sekretari. – Kështu bëhet në Paris!

Dhe kjo fjalë, si një argument i pathyeshëm, e bëri të vendoste.

Ndërkaq, karroca nuk po vinte. Leoni kishte frikë se mos ajo kthehej në kishë. Më së fundi u duk karroca.

- Dilni së paku nga porta e veriut! – u thirri atyre shërbyesi, që kishte ndenjur te pragu, për të parë Ringjalljen, Gjyqin e fundit, Parajsën, Mbretin David, dhe të Mallkuarit në flakët e ferrit.

- Ku do të shkoni, zotëri? – pyeti karrocieri.

- Ku të doni ju! – i tha Leoni duke e shtyrë Emën në karrocë.

Dhe karroca e rëndë u nis.

Ajo zbriti nëpër rrugën Gran-Pon, përshkoi Sheshin e Arteve, Moli e Napoleonit, urën Nëf dhe u ndal mu përpara shtatores së Pier Kornejit.

- Vazhdoni! – bërtiti një zë që nga brenda.

Karroca u nis përsëri, dhe, duke u rrëmbyer, që në udhëkryqin Lafajetë, nga e tatëpjeta, hyri me revan të madh në stacionin hekurudhor.

- Jo këtu, vazhdoni drejt përpara! – bërtiti i njëjti zë.

Karroca doli jashtë kangjellave, dhe pas pak, si mbërriti në Kur, eci me trok të lehtë, mes vidheve të mëdha. Karrocieri fshiu ballin, futi kapelën prej lëkure midis këmbëve dhe e nxori karrocën jashtë rrugëkalimeve, në buzë të lumit, në bar.

Ajo ecte anës lumit mbi shtegun e shtruar me çakëll ku tërhiqnin barkat dhe, vazhdoi kështu gjatë, nga ana e Uaselit, matanë ishujve.

Mirëpo papritmas, ajo kaloi vetëtimthi nëpër Katrëmari, Satëvilë, Grand-Shose, rrugën D’Elbëf dhe ndaloi për herë të tretë para kopshtit botanik.

- Ecni pra! – thërriste zëri më me tërbim.

Dhe menjëherë, si ia mori vrapit, ajo kaloi nëpër Sen-Sever, nga moli i Kyrandierëve, nga moli i Mëlit, edhe një herë tjetër nga ura, nëpër sheshin Shan dë mars dhe nga mbrapa kopshteve të spitalit, ku shëtisnin në diell, gjatë një tarrace të bleruar fund e krye nga lerthat, disa pleq të veshur me xhaketa të zeza. Ajo i ra përsëri bulevardit Bufrëj, përshkoi bulevardin Koshuaz, pastaj gjithë Mon-Ribudenë deri në kodrën e Devilit.

Pastaj u kthye mbrapsht, dhe atëherë pa ndonjë plan e drejtim të caktuar, u end kuturu poshtë e lart. E panë në Sen-Pol, në Leskyr në Mon-Gargan, në Ruzhe-Marë, dhe në sheshin Gajar-bua, në rrugën Maladreri, në rrugën Dinandëri, përpara Sen-Romenit, Sen-Vivienit, Sen-Maklusë, Sen-Nikezit, - përpara Doganës, - në Viej-Turën e poshtme, në Trua-Pipat dhe në Varrezën Monumentale. Herë pas here karrocieri, ulur mbi ndenjëse u hidhte kabareve nga një vështrim të dëshpëruar. Ai nuk e kuptonte se ç’qe ajo dalldisje për t’u vërdallisur që nuk i linte këta njerëz të ndaleshin gjëkundi. Nganjëherë ai bënte ndonjë provë, dhe në çast dëgjonte nga mbrapa britma zemërimi. Atëherë i fshikullonte edhe më keq të dy gërdallat e mbytura në djersë, pa ua vënë veshin lëkundjeve, duke e përplasur karrocën herë këtu e herë aty, pa pyetur fare i dëshpëruar dhe gati sa s’qante nga etja, lodhja dhe trishtimi.

Ndërsa në port, në mes të karrocave dhe fuçive, si dhe nëpër rrugë e nëpër udhëkryqe njerëzit shqyenin sytë të habitur duke parë këtë gjë aq të pazakontë në provincë, një karrocë me perde të puthitura mirë dhe që kalonte vazhdimisht, më e mbyllur se një varr duke u lëkundur sa andej-këndej si ndonjë anije.

Për një çast, në mes të ditës, në fushë të hapur, atëherë kur dielli i hidhte rrezet më fort mbi fenerët e vjetër ngjyrë argjendi, që nën perdet e vogla prej bezeje të verdhë doli një dorë lakuriq dhe hodhi disa copa letrash, që u shpërndanë në erë dhe u lëshuan përdhe më larg, si flutura të bardha, mbi një fushë gjithë tërfila të kuq të çelur.

Pastaj, rreth orës gjashtë, karroca u ndal në një rrugicë të lagjes Bovuazinë, dhe zbriti një grua që ecte me vel të lëshuar mbi fytyrë, pa e kthyer kokën.