Të mbështetur në vendimet e Kongresit të Manastirit, atdhetarët
shqiptarë hapën shkolla të reja shqipe dhe i shtuan përpjekjet për të përhapur
shkrimin shqip në të katër anët e vendit. Në janar të vitit 1909 klubi i
Elbasanit mblodhi të holla të mjaftueshme për të mbajtur me mjetet e tij 4
shkolla shqipe, një në qytet me 100 nxënës dhe tri në fshatra me nga 60 nxënës
secila. Klubi kishte caktuar gjithashtu 3 mësues shëtitës në krahinën e
Shpatit, të cilët u mësonin gjuhën shqipe fëmijëve e banorëve të rritur të 10
fshatrave. Përveç këtyre, që nga fundi i vitit 1908 në Shpat funksiononin 4
shkolla shqipe, ku mësonin fëmijët e 19 fshatrave.
Në
janar-shkurt të vitit 1909 u ngrit një shkollë shqipe në Glinë të Leskovikut,
një në Pogradec, dy shkolla shqipe në katundet Kakos e Selenicë të Frashërit
(në të cilat mësonin edhe fëmijët e katundeve përreth), një shkollë shqipe në
katundin Cakran të Fierit dhe një tjetër në Negovan. Në shkurt të vitit 1909
filloi të funksiononte shkolla shqipe e Kumanovës, që u hap nga klubi shqiptar
i këtij qyteti. Në fillim të vitit 1909, pas një lufte të ashpër me oficerët
xhonturq, u arrit të çelen shkolla shqipe në qytetin e Ohrit. Në mars të vitit
1909 në Korçë, përveç dy shkollave të hapura menjëherë pas shpalljes së
kushtetutës, u çel edhe një shkollë tjetër e pavarur për djem, kurse në verën e
atij viti u çel një shkollë shqipe në fshatin Libohovë.
Me
përpjekjet e klubeve vijoi të futet mësimi i gjuhës shqipe në shkollat
shtetërore turke dhe të huaja. Në dhjetor të vitit 1908 mësimi i gjuhës shqipe
ishte futur si lëndë e detyrueshme në të katër shkollat fillore turke të Elbasanit,
në atë gjysmë të mesme (qytetëse), si edhe në shkollën e komunitetit ortodoks.
Pranë kësaj shkolle ishte ngritur edhe një kurs nate për mësimin e shqipes, që
ndiqej nga 60 djem. Pas kësaj qeveria greke i preu kësaj shkolle subvencionimin.
Në
fillim të vitit 1909 klubet shqiptare arritën të fusnin mësimin e gjuhës shqipe
në shkollat fillore turke të Gjirokastrës, të Frashërit, të Përmetit, të
Tepelenës, të Beratit, të Peqinit, të disa fshatrave të Mallakastrës etj.,
ndërsa klubi i Vlorës e shndërroi shkollën fillore turke të këtij qyteti në
shkollë shqipe. Mësimi i shqipes u fut gjithashtu në shkollat turke të
fshatrave Qesarakë, Novoselë e Selenicë e Kolonjës dhe në shkollën greke të
Fierit.
Në
pranverën e vitit 1909, falë përpjekjeve të klubeve e të mësuesve atdhetarë,
gjuha shqipe mësohej edhe në shkollat qytetëse (ruzhdie) turke të Vlorës, të
Përmetit, të Mitrovicës, të Beratit si dhe në disa gjimnaze (idadie) të vendit,
si në atë të Manastirit, të Gjirokastrës, të Beratit, të Korçës, të Janinës, të
Durrësit, të Shkupit etj. Në mjaft qytete të Shqipërisë u kërkua që gjuha
shqipe të përdorej edhe në gjykata e në predikimet fetare të kishës ortodokse.
Në fundin e shkurtit të vitit 1909 klubi i Korçës, së bashku me përfaqësuesit e
popullsisë ortodokse të këtij qyteti, vendosi që predikimi në kishat ortodokse
të bëhej në gjuhën shqipe. Ky vendim iu njoftua edhe peshkopit të Korçës,
Patrikanës së Stambollit dhe valiut të Manastirit. Ndërkaq, atdhetarët korçarë,
me nismën e tyre, filluan të futnin gradualisht gjuhën shqipe në kishat e
qytetit. Në kishën e Negovanit predikimi filloi të bëhej gjithashtu në shqip.
Edhe
përfaqësuesit e popullsisë katolike e myslimane të Kurbinit, në mbledhjen që
mbajtën në gusht të vitit 1909, kërkuan nga qeveria turke që të hapte shkolla
fillore shqipe në fshatrat e kësaj krahine. Klubi i Elbasanit, për të shmangur
pengesat që xhonturqit u nxirrnin shkollave shqipe, u propozoi më 31 dhjetor
gjithë klubeve shqiptare që t’i përcillnin parlamentit turk e deputetëve
shqiptarë kërkesën për njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, plotësimi i së
cilës do t’u siguronte shqiptarëve të drejtat kombëtare në lëmin e kulturës dhe
të arsimit. Por kjo kërkesë nuk u miratua nga qeveria turke. Shkolla shqipe
qysh në periudhën e parë pas revolucionit u ndesh me përpjekjet e xhonturqve
për të penguar përhapjen e saj. Prandaj edhe përkrahja që shqiptarët u dhanë
xhonturqve për shtypjen e kundërrevolucionit të prillit të vitit 1909, ishte
akti i fundit i bashkëpunimit me ta. Pasi forcuan pozitat në Stamboll,
xhonturqit kaluan në përdorimin e masave shtypëse ndaj lëvizjes kulturore të
popujve të shtypur në përgjithësi dhe të shqiptarëve në veçanti.
Lëvizja
për arsimin e kulturën kombëtare shqiptare u gjend shumë shpejt përballë goditjeve
të Komitetit “Bashkim e Përparim”, i cili, meqë paraqitej si mbrojtës i
kushtetutës, vepronte më shpesh në mënyrë të fshehtë sesa të hapur. Një nga
mjetet kryesore që xhonturqit përdorën për të ndaluar këtë lëvizje, për t’i
përçarë shqiptarët sipas dasisë fetare dhe për të penguar ngritjen e
ndërgjegjes kombëtare, ishte propaganda e shkrimit të gjuhës shqipe me
alfabetin arab, që filloi menjëherë pas Kongresit të Manastirit. Në shërbim të
kësaj propagande u vunë disa nga klerikët konservatorë myslimanë dhe elementë
të tjerë fanatikë e turkomanë, të cilët, duke shfrytëzuar ndjenjat fetare të
popullsisë myslimane shqiptare, u përpoqën të formonin tek ajo bindjen se
shkronjat latine janë të të pafeve (të kaurëve), se binin ndesh me fenë islame
dhe se shqipja mund të shkruhej vetëm me alfabetin turko-arab, që ishte i
shenjtë, sepse me të ishte shkruar Kurani. Në fillim të vitit 1909 u formua në
Stamboll “Shoqëria për mësimin dhe për shkrimin e gjuhës shqipe me shkronjat
turqishte”, e përbërë kryesisht nga ulematë (klerikët e lartë) myslimanë, që
shpërndante thirrje dhe abetare shqipe me alfabetin arab. Një abetare e tillë u
përhap në viset e ndryshme të Shqipërisë në muajin janar të atij viti.
Kjo
fushatë u shoqërua me orvatjet, që xhonturqit bënë për të provokuar mitingje të
elementëve fanatikë e turkomanë kundër përdorimit të alfabetit latin, siç
ndodhi në fillim të shkurtit në Manastir, në Dibër, në Follorinë e në Përlepë.
Konsulli francez në Manastir, Pisho (Pichon), në informacionin e tij (të 16 shkurtit
1909), shkruante se “në këto tubime, të provokuara në mënyrë të fshehtë nga
vetë autoritetet turke, nuk arritën të grumbullohen veçse hoxhallarët dhe
turqit fanatikë, ndërsa shqiptarët, thuajse në mënyrë të përgjithshme nuk
pranuan të duken atje”. Jo rastësisht këto mitingje u mbajtën në xhami. Po
kështu, ulematë dhe disa nga hoxhallarët e Shkodrës, të nxitur nga Komiteti
“Bashkim e Përparim” i këtij qyteti, duke përfituar nga fanatizmi i pjesës
myslimane të popullsisë, zhvilluan në pranverën e vitit 1909 një agjitacion të
fuqishëm për përdorimin e alfabetit arab në shkrimin e shqipes.
Ministria
e Arsimit e Turqisë që në fund të vitit 1908 urdhëroi që në shkollat e
vilajetit të Kosovës shqipja të mësohej me shkronjat arabe. Një urdhër i tillë iu
dha në shkurt të vitit 1909 edhe prefekturës së Elbasanit. Po kështu vepruan
autoritetet turke dhe komitetet xhonturke në qytetet e tjera të vendit, në
Janinë, në Filat etj. Atdhetarët shqiptarë të këtyre trevave u vunë para një
trysnie të dyfishtë, të shovinistëve grekë dhe të xhonturqve, që vepronin të
bashkuar në luftën kundër shkollës dhe kundër shkrimit shqip. Në të njëjtën
kohë komitetet xhonturke përkrahnin në ato ditë propagandën asimiluese
panhelenike që disa profesorë grekë dhe Shoqëria “Etniki Heteria” (“Shoqëria
Kombëtare”) zhvillonin në atë kohë në viset shqiptare të vilajetit të Janinës.
Për të
fshehur veprimtarinë e tij armiqësore kundër kulturës shqiptare, Komiteti
Qendror “Bashkim e Përparim” në mars të vitit 1909 u kumtoi klubeve shqiptare
se “do të qëndronte asnjanës dhe nuk do të ndërhynte në çështjen e zgjedhjes së
alfabetit të gjuhës shqipe”. Klubet e quajtën këtë deklaratë një përpjekje të
re për të mashtruar shqiptarët dhe morën masa për të mbrojtur liritë
kushtetuese e për t’i bërë ballë reaksionit xhonturk. Në protestën që klubi
“Bashkimi” i Manastirit i dërgoi Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim” në
javën e fundit të marsit, i shkruante se, duke luftuar alfabetin shqip ky
komitet bie ndesh me kushtetutën turke, e cila ua garanton gjithë popujve të
Perandorisë të drejtën e mësimit dhe të shkrimit të gjuhës amtare. Në
letërkëmbimin e tij të marsit të vitit 1909 me klubet e Filatit, të Korçës
etj., klubi “Bashkimi” i Manastirit i quante këto veprime të xhonturqve dhe të
turkomanëve shqiptarë për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab, si veprime
armiqësore kundër kombit shqiptar. Ai udhëzonte në ato ditë klubet e tjera
kombëtare që “kundër këtyre tradhtarëve të mos vepronin vetëm me penë, por edhe
me armë”.
Komiteti
“Bashkim e Përparim” u orvat të zhdukte klubet shqiptare dhe atdhetarët më të
njohur, që drejtonin luftën kundër reaksionit xhonturk. Në maj të vitit 1909
xhonturqit, pasi arrestuan disa nga veprimtarët e klubit “Labëria” të Vlorës
dhe i detyruan të tjerët të arratiseshin jashtë Shqipërisë, e likuiduan këtë
klub, që ishte një nga më të rëndësishmit në Shqipërinë e Jugut. Po në atë kohë
mbyllën edhe klubin e Ohrit, kryesia e të cilit u çua e lidhur me pranga në
Manastir e pastaj në Stamboll.
Në
fundin e majit të vitit 1909 vetëm në Ohër, në Pogradec e në Strugë u arrestuan
17 veta, përkrahës të shkollës dhe të shkrimit shqip, që u akuzuan për
propagandë reaksionare kundër regjimit kushtetues. Midis të arrestuarve ishin
edhe Hamdi Ohri, një nga udhëheqësit më në zë të lëvizjes kombëtare në këtë
trevë, që kishte kaluar vite të tëra në burgjet e sulltan Abdyl Hamitit,
Xhemaledin Beu, kryetar i klubit të Ohrit dhe Mehmet Beu, sekretar i klubit,
intelektual dhe përkrahës i shkollës shqipe. Klubet shqiptare protestuan kundër
këtij veprimi të dhunshëm, derisa i detyruan xhonturqit t’i shpallnin të
pafajshëm dhe t’i lironin këta atdhetarë.
Ditë të
vështira kaloi në verën e vitit 1909 lëvizja kulturore kombëtare në Tiranë. Më
23 korrik, në përvjetorin e shpalljes së kushtetutës, u zhvillua në Tiranë
ceremonia e hapjes së klubit të këtij qyteti. Ishte paraparë gjithashtu që më
24 të këtij muaji të çelej një shkollë shqipe e mbrëmjes për të rriturit dhe të
fillonte në mënyrë të organizuar mësimi i gjuhës shqipe në të gjitha shkollat
shtetërore turke të Tiranës. Por pikërisht në këtë ditë, me nxitjen e
komiteteve xhonturke dhe të klubeve të oficerëve të lidhur me ta, nxënësit
sulmuan e goditën në të gjitha shkollat mësuesit atdhetarë, sapo këta u
njoftuan se nga ai çast do të fillonin mësimin e gjuhës shqipe. Më 27 korrik,
po me shtytjen e klubeve të oficerëve, hynë në Tiranë më shumë se 200 fshatarë
të armatosur, që demonstruan në rrugët e qytetit dhe para klubit të oficerëve,
duke kërkuar mbylljen e klubit shqiptar dhe arrestimin e 64 anëtarëve të tij.
Veprimtarë
të tillë të lëvizjes kombëtare në Tiranë, si Refik Toptani e bashkëpunëtorët e
tij, ose klerikët atdhetarë Hafiz Ibrahim Dalliu, Beqir Luga etj., u sulmuan
drejtpërdrejt dhe u fyen publikisht. Me këto veprime të xhonturqve e të turmave
fanatike të këtij rrethi u mbyll klubi kombëtar i Tiranës dhe dështoi orvatja e
atdhetarëve tiranas për të futur gjuhën shqipe në shkollat e këtij qyteti. E
njëjta gjendje u krijua edhe në Durrës, në kryeqendrën e prefekturës, ku atdhetarët
shqiptarë nuk guxonin të hapnin klube e shkolla shqipe, si edhe në
nënprefekturën e Kavajës, ku përpjekjet për hapjen e shkollës shqipe e të
mësimit shqip ndeshën në kundërshtimin e reaksionit xhonturk dhe të klerikëve
fanatikë myslimanë.
Aktet e
dhunshme të xhonturqve, sidomos ngjarjet e Tiranës, e bënë gazetën “Dielli” të
shkruante në atë kohë se “sot punërat në Shqipëri janë më keq se në kohërat e
Abdyl Hamitit. Sot gjuha shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë” (“Çështja
e Tiranës”, 16 shtator 1909). Ishin këto veprime arbitrare të administratës
osmane, që i bënë konsujt e huaj, bashkëkohës të këtyre ngjarjeve, të arrinin
në përfundimin se turqit e rinj “po mbajnë qëndrim armiqësor ndaj nacionalizmit
shqiptar”, se “duke zbatuar traditat hamitiane dhe në kundërshtim me premtimet
e tyre solemne, ata po persekutojnë çdo shfaqje të ndjenjave kombëtare
shqiptare”, se në Turqi po shkohej drejt një diktature ushtarake dhe se kishte
rrezik që kushtetuta të kthehej në një iluzion. Politika turqizuese kundër
shkollave e shkrimit shqip dhe konflikti i armatosur me shqiptarët, i nxitur
nga administrata ushtarake osmane, zbuloi para popullit shqiptar thelbin
reaksionar të regjimit xhonturk.
