Cuca e maleve që këputi
prangat...
E diele mbrëma. Në Tiranë, në njerën nga sallat më të mëdha të
Pallatit të kulturës. Në skenën e Teatrit të Operës dhe Bale tit- „CUCA
E MALEVE”, balet në dy pjesë. Ani pse ishte shfaqur edhe shumë herë
përpara, publik pati për deri në vendet e fundit në sallë. Në mesin e
tyre punëtorë, nxënës, studentë e të tjerë. Edhe më të vegjlit që kishin
ardhur me prindërit e tyre. Fiks në orën 18 ngrihet perdja e ndizen
reflektorët me gjithfarë ngjyrash. Kumbojnë tingujt e muzikës, që thua
se po dalin nga thellësia e tokës. Muzikë e fuqishme, që ndërthuret e
mishërohet aq mjeshtërisht me çdo
lëvizje të baletanëve e baletaneve.
U bashkohet mimikës e pantomimes së tyre, e thua se u jep gjuhën e
heshtjes, e cila „dëgjohet” e kuptohet aq mirë. Më hëhet se po e dëgjoj
zërin e Cucës së maleve (aq mirë në këtë rol-baletanja, Zaica Latho),
si ngadhnjim i së resë mbi të vjetrën, të vërtetës mbi gënjeshtrën. Dhe,
në skenë defilojnë interpretët, mbi gjashtëdhjetë sish, me secilin hap
të matur e të përpikët-me ato lëvizjet gracioze e plot gjallëri. Kështu,
fillon dhe shtjellohet kjo pjesë baleti, me tematikë të larmishme e plot
momente dramatike, ku dilemat thyhen ne fuqinë e së vërtetës.
Ngjarja zjen fill rreth viteve 30, kur populli i malësive i shtypur dhe
i shfrytëzuar nga bajraktarët dhe vegla e tyre feja, vuan në varfërinë
më të madhe. Në një fshat të Malësisë, dy bajraktarë për ta nënshtruar
Gjinin (të atin e Cucës së maleve) të pabindur para tyre, ia kurdisin
një vjedhje. Për këtë i rrëfejnë priftit, i cili duhet t’i dëftojë popullit.
Edhe prifti tani e akuzon Gjinin për vjedhje. Para popullit e qet thesin
, për të qenë sa më bindës. Gjini i ndershëm e krenar, thua se u thotë
malësorëve të vetë: „Kjo është poshtërsi; shikoni si po merret nderi ynë
nëpër këmbë. Unë jam i varfër por nuk kam vjedhur”. Ndërhyn prifti,
që prapa buzëqeshjes shenjtore fsheh mendimin e zi, me gishtin e tij i
cili i dridhet, ia tregon Gjinit gurin e pendimit, në të cilin falen mëkatet.
Por, Gjini refuzon këtë gjë. Shumica e malësorëve ia mbajnë krahun
Gjinit, por mbeten edhe asi që ja kanë frikën fesë dhe bajraktarëve. Në
ndërkohë Gjinit i lind një vajzë. Prifti i jep edhe një shans: Ose gurin e
pendimit ose vajza nuk do të pagëzohet. Gjini është burrë i vendosur. E
rrok të shoqen për krahu dhe largohet krenar, me vajzën e cila mbeti e
papagëzuar. Ajo bëhet e pavdekshme me emrin Cuca e maleve.
Vitet kalojnë. Menjëherë pas luftës, edhe në këtë fshat të Malësisë
zbatohet reforma agrare. Populli është ngritur në festë. Të gjithë janë të
gëzuar. Në kulmin e haresë dëgjohen kambanat e kishës. Dom Marku
kërkon që të prish festën. Hyn në mesin e popullit me atë buzëqeshjen
e tij ironike për t’i kujtuar ata se ai dhe zoti janë aty. E populli e vazhdon
gëzimin. Në valle e takojmë Cucën, tani vajzë të rritur, të bukur
dhe e lire me të vërtetë. Në një çast, Pali (i vëllai i Cucës) ndalet para
gurit të pendimit. Heshtje. Fizi, shoku i Palit, i thërret të tjerët që ta
hedhin gurin, këtë zgjedhë të krijuar nga feja. Më kot mundohet prifti
t’i bind malësorët për këtë „mëkat”. Ata e hedhin gurin e pendimit në
greminë dhe me gjithë zemër e vazhdojnë vallen e nisur, tani edhe më
të lumtur. Gjersa Dom Marku me të dy bajraktarët bëjnë betimin se
do të hakmerren kundër të gjithë atyre që do të ndjekin rrugën e së
vërtetës.
Cuca është komuniste. Ajo e ka kuptuar se kultura do ta nxjerrë popullin
nga parafytyrimet. Në skenë bie një perde e bardhë e tejdukshme
e pas së cilës Cuca si mësuesi para fëmijëve që ua mëson shkronjat.
Ajo jo vetëm në parafytyrime, punon me gratë mëson shkrim-leximin
e të tjera gjëra të dobishme. Armiqtë e shikojnë Cucën se është bërë
pengesë serioze për realizimin e qëllimeve të tyre. I thurrin gjithfarë
thashetheme, për ta poshtëruar Cucën e cila nuk jepet dot. Pali, vëllai i
saj, ani pse është njeri përparimtar, nuk mund të durojë ato thashethemet,
prandaj i ofenduar kërkon prej Cucës që të kthehet në shtëpi, por
ajo nuk bindet. Edhe atë shtëpinë e saj të varfur e ka kthyer në shkollë.
Thuajse fluturon nga gëzimi kur i sheh shoqet e saja se si e kanë mësuar
germën A. Ato janë të lumtura dhe së bashku vallëzojnë. Pali nuk
mund të mbetet i qetë. Vjen në shtëpi, i hedh në tokë ato libra, e prish
atë që kishin shkruar gratë në dërrasën e zezë. Ai zihet keqas edhe me
Cucën, e cila i mbledh libra e fletore dhe i shtrëngon fort në gji.
Pamje e pyellit. I shohim banditët, bajraktarët e dikurshëm, e me
ta edhe prifti i cili predikon për „paqen”, i cili nën vela - e mban edhe
revolen e thikën. Ata ven dosin t’i shkruajnë një letër kërcënuese Cucës,
e nëse nuk kthen rrugën - do ta vrasin. Prifti me ungjill në duar përhap
vetëm helm. Ja sheh sherrin edhe shoqja më e mirë e Cucës, Drandeja
në të cilën është pezmatur edhe at Zefi. Ai turret t’ia shkurtojë flokët
Drandejes. Papritmas hyn Cuca dhe kur e sheh Zefin me gërshërë në
duar, atje në terrin e një qoshes, i strukur prifti – atëherë Cuca e kupton
çdo gjë. Ajo i shpjegon Zefit për letrën që ka marrë dhe kush ja ka
dërguar. Zefi bindet se Dom Marku është njëri prej atyre kriminelëve.
E dëbon priftin verdhuk nga shtëpia.
Cuca e vazhdon rrugën e saj, atë të punës dhe mësimit. Fytyra i qesh
kur i sheh që fëmijët e fshatit që kishin filluar jetën e re. Edhe i vëllai,
Pali, që deri dje nuk e kishte kuptuar, tani e shohim se si nga ndrojtja
të mos e sheh njeri, përpiqet të shkruajë germën A në dërrasën e zezë.
Fundi është dramatik. Arrin kulminacionin kur në shtëpinë e Cucës
vijnë kriminelët të cilët ia vrasin nënën, gjersa ate e lidhin, e torturojnë.
I kap ftiga kur i lexojnë në dërrasë të zezë ato që kishte shkruar Cuca.
Ajo ua lexon ato fjalë, ani pse me mimikë, thuase Zaica Haxho (në rolin
e Cucës) do të shpërthejë me tërë zërin. Atyre u hyp gjaku në tru, nuk
kanë çka tjetër veç se mundohen ta shtyjnë Cucën të fshijë ato germa
në dërrasë të zezë. Ajo u kundërshton keqas. Dhe, lufton me ta deri sa e
vrasin. Por, Cuca nuk vdes. Atje vjen populli dhe i lidhë kriminelët. Në
mesin e tyre dallohet Dom Marku, i cili rrudhet e shtrydhet thuase do
të dal nga lëkura e tij e të marrë rrugën e ikjes. Por, nuk mundet dot të
bëjë kështu. Haku duhet larë. E vërteta ngadhënjen mbi të keqen. Cuca
në popull thuase gjen fuqi të reja, hedh vallen e fitorës. Ngrihet dhe në
mes të popullit e gjen të fshehur priftin, të cilit ia gris veladonin; nën te
e nën kryq ia zbulon thikën. Është ky demaskim dhe fytyra e vërtetë e
tradhtisë së priftit.
Dhe, kend të dallosh më tepër në këtë pjesë baleti! Zaica Haxhon
dhe lojën e saj aq të bukur e plot gjallëri, si interprete e madhe që po
formohet? Apo të tjerët qe nuk mbeten pas të parës? Koreografinë
e artistit të merituar A. Aliaj. Skenografinë e D. Nikës, pikturat e H.
Devollit e mbi të gjitha, ndoshta, muzikën që i dha ngjyrën dhe forcën
e madhe kësaj pjese - të orkestrës së Operës nën drejtimin e artistit të
merituar Rifat Teqja...
