Megjithëse Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” kishte
deklaruar se nuk do të përzihej në çështjen e zgjedhjes së alfabetit të gjuhës
shqipe, në të vërtetë ai mobilizoi kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe në
mënyrë të veçantë kundër klubeve e shkollave shqipe gjithë administratën
shtetërore, qendrore e lokale, klerikët fanatikë myslimanë dhe ekspeditat e
gjeneralëve osmanë.
Xhonturqit u mbështetën në këtë veprimtari në ligjin mbi “Bandat”,
që parashikonte masa shumë të rrepta për të gjithë ata që merrnin pjesë në
çetat e armatosura dhe për të afërmit e tyre, si dhe në ligjin “Mbi shoqëritë”,
që ndalonte të gjitha organizatat kombëtare, përveç atyre osmane. Këto dy ligje
u miratuan nga parlamenti turk në vjeshtën e vitit 1909, me gjithë
kundërshtimin e deputetëve të kombësive joturke.
Në shtator të vitit 1909 me urdhër të valiut të Kosovës u
mbyll shkolla shqipe e Pejës, ndërsa në janar u dëmtua dhe më pas u mbyll
shkolla shqipe e Gjilanit. Në shkurt të vitit 1910 valiu i Kosovës urdhëroi të
mbyllen të gjitha shkollat shqipe të këtij vilajeti dhe të hiqej mësimi i
gjuhës shqipe nga shkollat shtetërore turke. Hasan Prishtina, Nexhip Draga e
atdhetarë të tjerë kosovarë protestuan menjëherë kundër këtyre veprimeve dhe
kërkuan nga Stambolli largimin e valiut nga Kosova. Veprime të njëjta kundër
shkollave shqipe u ndërmorën në vilajetin e Janinës, ku drejtoria e arsimit në
fillim kundërshtoi kërkesat për hapjen e shkollave të reja shqipe (në Leskovik,
Filat etj.), ndërsa në mars të vitit 1910 urdhëroi të ndalohej mësimi i gjuhëve
të tjera në shkolla, përveç turqishtes.
Në fillim të vitit 1910 ministri i Arsimit deklaroi se
“qeveria turke do të qëndrojë neutrale në punët e alfabetit, por në shkollat
shtetërore do të vërë në zbatim alfabetin arab”. Pas kësaj administrata osmane
filloi të fuste me forcë në të gjitha shkollat e vendit alfabetin arab për
mësimin e shqipes. Sikurse theksonte ato ditë kryeministri turk, Ibrahim Haki
pasha, qeveria e Stambollit e trajtonte çështjen e alfabetit shqip si një
problem politik, shihte në përdorimin e alfabetit latin për shkrimin e shqipes
hapin e parë për shkëputjen e Shqipërisë nga Turqia. Në përpjekjet e tyre për
të penguar përhapjen e shkollës e të shkrimit shqip xhonturqit u mbështetën te
klerikët konservatorë dhe tek elementët e tjerë turkomanë nga radhët e
shqiptarëve. Kjo i dha mundësi Komitetit Qendror “Bashkim e Përparim” ta
paraqiste konfliktin rreth alfabetit shqip si një çështje të brendshme të
shqiptarëve.
Myftiu i Manastirit, Rexhep Nuredini, që ishte autor i
njërës prej tri abetareve shqipe me shkronja arabe, bënte propagandë kundër
alfabetit shqip të Kongresit të Manastirit në vise të ndryshme të Shqipërisë së
Mesme dhe të Jugut (deri në Vlorë), duke mobilizuar për këtë qëllim edhe klubet
xhonturke të oficerëve. Po kështu vepronin myftinjtë e Korçës, të Gjirokastrës,
të Kavajës etj., ndërsa ai i Prishtinës dhe i Dibrës nxorën qarkore, në të
cilat u bënin thirrje gjithë klerikëve myslimanë të organizonin mitingje për të
përkrahur alfabetin arab.
Të nxitur nga xhonturqit, një grup prej 14 deputetësh të
parlamentit, që u paraqitën si shprehës “të ndjenjave të popullit shqiptar”,
edhe pse mjaft prej tyre nuk dinin të shkruanin e të lexonin shqip, kërkuan nga
kryeministri turk në janar të vitit 1910 që të përdorej alfabeti arab për
shkrimin e shqipes dhe të ndalohej ai latin. Kishte midis tyre edhe deputetë
shqiptarë të njohur për qëndrimet e tyre antikombëtare, si Mahmut Bedriu
(Peja), Haxhi Ali Elbasani, Fuat Pasha i Prishtinës, Sait Efendiu (Idrizi) i
Shkupit, Hasan Basriu i Dibrës, Riza Efendiu i Shkodrës etj.
Përkundrazi, deputetët atdhetarë, Ismail Qemali, Hasan
Prishtina, Nexhip Draga, Shahin Kolonja etj., të zemëruar nga veprimet e parlamentarëve
turkomanë, i dërguan kryeministrit një letër proteste, ku kërkuan që të
respektoheshin të drejtat e ligjshme të shqiptarëve, të liheshin ata të lirë të
përdornin alfabetin që dëshironin dhe që administrata qeveritare të mos
ndërhynte.
Në bashkëpunim me elementët turkomanë, si Sait Efendiu
(deputet i Shkupit), Arif Hiqmeti etj., valiu i Kosovës, Masar Beu, më 2 shkurt
të vitit 1910 organizoi një miting në një nga xhamitë e Shkupit, në të cilën
klerikët fanatikë i shpallën shkronjat latine në kundërshtim me fenë islame dhe
kërkuan që të ndalohej përdorimi i tyre për gjuhën shqipe. Më 6 shkurt u mbajt
një miting tjetër në një nga xhamitë e Manastirit, ku u kërkua të hiqej
alfabeti latin për gjuhën shqipe dhe të futej ai arab, me të cilin ishin shkruar
edhe librat e shenjtë.
Mitingje të tilla në përkrahje të alfabetit arab u
mbajtën në shkurt të atij viti edhe në Elbasan, në Gjakovë, në Korçë, në
Gjilan, në Vuçiternë, në Mitrovicë e në qendra të tjera, në të cilat, sipas
dëshmive të bashkëkohësve, morën pjesë vetëm klerikët konservatorë myslimanë
dhe një grusht fanatikësh turkomanë. Disa nga krerët turkomanë shqiptarë, duke
pasur përkrahjen e xhonturqve, formuan në Stamboll më 4 mars 1910 shoqërinë me
emrin “Rrethi arsimor shqiptar” (“Arnavud mahfel mearifi”), të kryesuar nga
kleriku e senatori Haxhi Ali Elbasani, që ishte edhe deputet i parlamentit,
Mahmut Bedriu, deputet i Pejës etj. Shoqëria ose “Mahfeli”, siç u quajt në atë
kohë, filloi të punonte për të përhapur në Shqipëri arsimin me shkronja arabe,
duke botuar libra e gazeta me këtë alfabet, që të forconte kështu “lidhjet e
shqiptarëve me atdheun osman”.
Me gjithë përpjekjet e xhonturqve për ta shtrirë
veprimtarinë e “Mahfelit” në vilajetin e Kosovës e në viset e tjera shqiptare,
ajo u kufizua kryesisht në Stamboll. Edhe këtu iu kundërvunë atij shumë
atdhetarë të Stambollit, që formuan “Shoqatën e intelektualëve shqiptarë”, e
cila mbronte alfabetin shqip të Kongresit të Manastirit. I nxitur nga Komiteti
“Bashkim e Përparim”, edhe Shejhylislami i propozoi Ministrisë së Arsimit që të
ndalonte futjen e alfabetit latin për shkrimin e shqipes dhe më 5 prill, me
anën e një qarkoreje të veçantë u kërkoi të njëjtën gjë gjithë myftinjve të
Shqipërisë. Shejhylislami dhe fill pas tij shehlerët e hoxhallarët fanatikë e
turkomanë mallkuan alfabetin latin, u ndaluan myslimanëve ta përdornin atë dhe
kërkuan prej tyre të shkruanin gjuhën shqipe vetëm me shkronjat “e shenjta” të
Kuranit.
Në luftën kundër shkollës e kulturës kombëtare shqiptare
turqit e rinj patën përkrahjen e dhespotëve ortodoksë grekë dhe të klerikëve
grekomanë shqiptarë, të cilët, me ndihmën e bandave të andartëve që vepronin lirisht
edhe pas shpalljes së kushtetutës, terrorizonin popullsinë e Negovanit, të
Bellkamenit dhe të fshatrave të Shqipërisë së Jugut e të Mesme, që kërkonte
çeljen e shkollave shqipe.
Këto veprime të xhonturqve shkaktuan zemërim të thellë
tek atdhetarët dhe te populli shqiptar, që u ngritën për mbrojtjen e shkollës e
të shkrimit shqip dhe të të drejtave kombëtare. Në krye të kësaj qëndrese,
thuajse të përgjithshme, u vunë klubet e shoqëritë atdhetare, si klubi
“Bashkimi” i Manastirit, klubi “Dituria” i Gjirokastrës, klubet e Korçës, të
Elbasanit, të Pogradecit, të Kolonjës etj. Ato protestuan pranë qeverisë turke
kundër ndjekjeve që po u bëheshin gjuhës shqipe dhe atdhetarëve shqiptarë.
Paria e Prishtinës, në një letër që i dërgonte në fund të
dhjetorit të vitit 1909 deputetit të saj, Hasan Prishtina, në emër të
popullsisë së kësaj treve, protestonte kundër përpjekjeve që po bëheshin për
t’i detyruar shqiptarët të përdornin alfabetin arab, theksonte se alfabeti
latin është më i përshtatshëm për gjuhën shqipe, se përdorimi i tij nuk krijon
ndonjë shqetësim as nga pikëpamja politike, as edhe nga ajo fetare. Në këtë
dokument i kërkohej Hasan Prishtinës që të ndërmjetësonte pranë qeverisë që
mësimet në shkollat fillore të bëheshin në gjuhën shqipe dhe që ajo të jepej me
alfabetin latin.
Orvatjet e qeverisë turke në fillim të vitit 1910 për të
futur në shkolla alfabetin arab për mësimin e shqipes, hasën në qëndresën e
vendosur të mësuesve dhe të nxënësve, që në shumë qytete të Shqipërisë, si në
Korçë, Berat, Durrës, Janinë, Shkup e në vende të tjera, braktisën shkollat
turke dhe protestuan kundër autoriteteve shtetërore. Edhe populli i Elbasanit
iu përgjigj mitingut të klerikëve fanatikë e turkomanë myslimanë me një
manifestim masiv kundër futjes së alfabetit arab, i cili u organizua më 18
shkurt 1910 në një nga sheshet e qytetit, ku morën pjesë rreth 7 000 qytetarë e
fshatarë të ardhur nga Shpati dhe nga katundet e tjera të Elbasanit. Në këtë
miting populli kërkoi nga qeveria dhe nga parlamenti të pranonin përdorimin e
alfabetit shqiptar (latin) për shkrimin e gjuhës shqipe.
Më 27 shkurt u organizua nga klubi “Dituria” një miting i
madh në Korçë në mbrojtje të abëcësë shqipe, ku morën pjesë rreth 15 000 veta
nga qyteti e nga rrethi i Korçës, nga Devolli, nga Kolonja, nga Opari e nga
Pogradeci. Në emër të popullit të mbledhur në këtë tubim iu dërguan telegrame
proteste, kundër futjes së alfabetit arab, qeverisë turke dhe deputetëve
shqiptarë të parlamentit.
Një pjesëmarrje të gjerë pati edhe mitingu që u zhvillua
në Berat më 28 shkurt, ku qenë të pranishëm rreth 15 000 veta, banorë të
qytetit e të fshatrave të rrethit. Në telegramet e protestës, që iu dërguan
qeverisë turke në emër të popullit të Beratit, theksohej se, duke futur
alfabetin arab “qeveria synon t’i lërë shqiptarët në padije si gjer më sot dhe
të futë grindje e përçarje ndërmjet atyre myslimanë dhe ortodoksë”. Mitingje të
tilla u mbajtën edhe në Tepelenë, në Përmet dhe në Skrapar. Telegrame proteste
kundër përdorimit të alfabetit arab dhe për mbrojtjen e alfabetit latin iu
dërguan qeverisë e parlamentit turk edhe në emër të popullit të Gjirokastrës
(nga Shoqëria “Bashkimi”), të Çamërisë (nga klubi i
Filatit), të Shkupit, të Ohrit, të Vlorës,
të Prishtinës, të Mitrovicës, të Gramshit, të Përmetit, të Frashërit, të
Tepelenës, të Konicës, të Leskovikut etj.
Duke vënë theksin në përmasat e kësaj lëvizjeje, konsulli
francez në Shkodër i shkruante qeverisë së tij, në shkurt të vitit 1910, se
tërë Shqipëria është ngritur kundër përpjekjeve të qeverisë turke për t’i
detyruar shqiptarët të përdorin alfabetin arab, si dhe për të mbrojtur alfabetin
shqip të vendosur në Kongresin e Manastirit. Mitingjet e zhvilluara nga klubet
shqiptare në shkurt të vitit 1910, si nga shkalla e organizimit e rregulli që
zotëroi në to, nga përmbajtja kombëtare e përparimtare e kërkesave të tyre,
ashtu edhe nga përmasat që morën, ishin ngjarje të reja për Lëvizjen Kombëtare
Shqiptare dhe të rralla e të papara deri atëherë, jo vetëm për Shqipërinë, por
edhe për gjithë Perandorinë Osmane.
