Kapitulli - VIII
Happy birthday to you, Happy birthday dear
Dafina!... Dafina i fryu qirinjtë e
vegjël, që ishin të ngulur në anën e epërme të tortës. Nuk u fikën të gjithë.
Një mbeti i ndezur. Dafina u mbush prapë me frymë dhe e fryu. Qiri u fik. Të
pranishmit, që pak më parë kishin kënduar në kor këngën e njohur të
ditëlindjes, duartrokitën gëzueshëm. “Mami, qiriu që nuk u fik për të parën
herë, tregon fat, a po jo?” “Besoj se po!” – u përgjigj Meri. “Mami, kjo është
shoqja ime më re. Quhet Zana!” – tha Dafina, duke qëndruar një copë herë bri
saj. Zana u skuq lehtë. “Sa emër të bukur paske, moj bijë! E gëzofsh!” “Të
faleminderit!“ – u përgjigj ajo. “Si quhet nëna jote?“ – pyeti Meri, duke ia
hedhur lehtë dorën mbi sup. Vajza u tkurr pak, duke u tërhequr prapa.
Instinktivisht vuri duart në faqe, duke e mbuluar fytyrën. Me kokën ulur,
shikimin e kishte mbërthyer në një pikë të pacaktuar, diku në mesin e qilimit.
Ajo dukej e hutuar. Hareja që pak më parë i kishte lëvizur gëzueshëm në fytyrë,
iu zhduk në çast. 207 “Nuk kam nënë!... e vranë shkijet!...“ – tha vajza, duke
u shtyrë edhe më prapa dhe duke u mbështetur fort pas mbështetëses së butë të
minderit. Në çast Dafina e tërhoqi nga dora dhe të dyja së bashku ikën në
dhomën e saj. Ra zilja. Në korridor doli plaku, babai i Mentorit. Apartamenti
ku banonin ishte i madh. Ishte një shtëpi e vjetër, pak e mënjanuar, në
periferi të qytetit. Pas kërkesës për azil politik, Mentori ishte vendosur në
këtë shtëpi, në fillim me babanë, pastaj kishin ardhur Meri me fëmijët dhe me
Bardhën, kurse tani, të larguar dhunshëm nga forcat ushtarake serbe, kishin
arritur edhe prestarët e tjerë të familjes. Në derë ishte Agimi me Lulen dhe me
fëmijët e tyre. Që nga koha kur Agimi kishte ushtruar detyrën e policit, bashkë
me Ferin, Lulja nuk i kishte shkëputur lidhjet e vjetra me Bardhën. Kjo lidhje
sikur ishte forcuar edhe më, kohëve të fundit, kur familja e Lules ishte
masakruar thuaja e tëra. Kishte shpëtuar vetëm një çun dhjetë vjeç, i cili, pas
shumë vuajtjeve dhe me ndihmën e Agimit, kishte arritur pranë hallës së tij.
Edhe ai sonte ndodhej në mesin e tyre. Rrinte i mënjanuar dhe i heshtur, pa
bezdisur askënd me pikëllimin e tij. Ulej zakonisht pranë Lules dhe herë pas
here ia merrte dorën, sikur kishte frikë se edhe ajo, e vetmja shenjë e
familjes dhe e fisit të tij, do të zhdukej nga çasti në çast. Lulja e puthi
lehtë Dafinën, duke ia lëshuar në dorë një dhuratë, një pako të mbështjellë me
letër të shkëlqyer dhe të lidhur me një fjongo të kuqe. Pasi u përshëndeten me
t’pranishmit, zunë vend në divan. Përballë tyre u ul plaku, kurse në të djathtë
208 rrinte në këmbë Bardha, duke u dëshiruar mirëseardhje. Pranë Lules u ul
nipi i saj, i cili ia mbante akoma dorën, i heshtur dhe kokulur. Shyqyr që nuk
ishte më parë, kur u këndua kënga e ditëlindjes, se do të mërzitej, mendoi
Bardha, duke u afruar pranë tij dhe duke ia ledhatuar këndshëm flokët e tij të
zezë. Që kur kishte filluar lufta në Kosovë, nuk kishte ndodhur që një mbrëmje
të kalonin vetëm për vetëm me anëtarët e familjes. Para se të fillonte lufta,
shtëpia e tyre kishte qenë vendtakim për shumë patriotë, e veçmas për
ushtarakët. Ata, megjithëqë të degdisur nëpër vende të ndryshme nuk i kishin
shkëputur lidhjet me njeri-tjetrin, duke gjetur mënyrë për t’u takuar herë pas
here. Kishte edhe nga ata që vërtet ishin veshur trashë me rrobat e dimrit
politik, që po afronte, i rënduar dhe i acartë si asnjëherë më parë. Kjo veshje
politike kishte bërë që si pykë në mes tyre dhe politikanëve të futej thika e
përçarjes. Megjithatë, kishte edhe nga ata që nuk i kishin ndërruar uniformat e
tyre ushtarake me kostumet politike. Mentori ndodhej në luftë, bashkë me shumë
shokë. Në shtëpinë e tyre venin e vinin shumë njerëz. Dikush vinte thjeshtë për
kuriozitet. Dikush vinte për ngushëllim. Disa vinin për t’u dhënë zemër. Kishte
edhe nga ata që vinin për t’i dëshpëruar edhe më keq. Mirë t’u behët edhe nëse
ai vritet atje. Vet i kanë fajet, zhelja e tij do të merret me politikë. Kush?
Ky në luftë? E paça n’qafë! Jam i sigurt se ai është diku i fshehur, në ndonjë
hotel atje në Tiranë. Po çfarë lufte bënë ai!? Sa vinte dhe zërat e këtyre të
fundit pakësoheshin dhe dita-ditës pjesa më e madhe e tyre e ndjente për 209
turp për ato që kishin thënë dikur. Koha i kishte nxjerrë shumë gjëra në pah.
Nuk kishte familje shqiptare në mbarë Kosovën që nuk ishte luajtur nga vendi,
që nuk ishte dridhur nga tmerri, që nuk kishte humbur të dashuritë e tyre, që
nuk ishte plaçkitur, dhunuar, gjakosur, poshtëruar e shndërruar nga barbaritë
serbe. Prapë ra zilja. Derën e hapi Bardha. Ishte zonja Hegmann. Si gjithmonë,
e qeshur dhe e hareshme. Të linte përshtypjen se ishte një grua që nuk kishte
brenga fare. Pas puthjeve të zakonshme që ia bëri Bardhës, ajo puthi ëmbël
Dafinën, duke i lëshuar në dorë një dhuratë. “Mirë se na erdhe, zonja Hegmann!“
– tha Bardha në çastin që ju duk se të gjithë mysafirët kishin zënë vendet.
“Mirë se ju gjej!“ – tha zonja Hegmann me shqipen e saj të thyer me një theks
të veçantë gjerman. Kishte shumë vite që zonja Hegmann punonte si koordinatore
sociale pranë qendrës së pranimit të refugjatëve. Ajo kishte një konsideratë të
jashtëzakonshme për shqiptarët në përgjithësi. Kur Mentori kishte vënë kërkesën
për azil politik, ajo i kishte ndihmuar në sistemimin dhe në inkuadrimin në
rrjedhat e jetës. Pastaj, Mentori kishte treguar një zgjuarsi të pashoqe, duke
e mësuar shpejt dhe rrjedhshëm gjuhën gjermane. Duke e parë talentin e tij,
zonja Hegmann e kishte marrë pranë zyrës së saj, për t’i ndihmuar në sistemimin
e shumë refugjatëve shqiptarë, që pareshtur vinin në tokën zvicerane. Më vonë
kishte ardhur Bardha dhe Meri. Ajo i kishte angazhuar edhe ato, të cilat tani
ishin krah i fortë në sistemimin e refugjatëve. Veç kësaj, Bardha 210 ndihmonte
edhe në integrimin e familjeve shqiptare në kulturën e vendit, të atyre
familjeve që kishin probleme të theksuara, si fjala vjen probleme ndërmjet
burrit dhe gruas, apo ndërmjet prindërve dhe fëmijëve. Në rastin e parë
shkaktar për problemet në familje ishte gruaja. Kulturën e vendit ajo e kthente
në përdalie imorale, që Bardhën e kishte dëshpëruar pa masë. Pas urimeve dhe
përshëndetjeve, më në fund me një zë të qetë, plaku i ftoi të pranishmit të
shkonin në kuzhinë. Ishte shenjë se darka ishte gati. Të gjithë u ngritën njëri
pas tjetrit. Meri, si gjithmonë në këso rastesh, që në shtëpinë e tyre tani
ishin bërë të përditshme, rrinte në këmbë, duke u gjendur herë të tryeza e
fëmijëve, herë të tryeza e mysafirëve. Bardha nuk ishte ulur bashkë me
mysafirët. Edhe ajo rrinte në këmbë, duke sjellë ndonjë pjatë, apo duke ua
mbushur gotat mysafirëve me ujë mineral apo me verë. Lulja, herë pas here
ngrinte kokën duke e shikuar me admirim fytyrën e hijshme të Bardhës.
Dëshironte të mbetej vetëm për vetëm me Bardhën dhe të bisedonte por… nuk
gjente se nuk gjente ndonjë rast të përshtatshëm. “Bardha, dua te të them
diçka!“ – i tha pranë veshit, kur Bardha ishte kërrusur të merrte pjatën boshe
të supës, që Lulja e kishte larguar një çikë tutje. “Fol, Lule,” - tha ajo po
ashtu qetë, me zë pëshpëritës. Lulja e ndjeu se në zërin e saj kishte një
pezëm, një brengë që e mundonte. Në fillim, kur kishte ardhur nga Kosova,
Bardha kishte qenë vërtetë shumë e dëshpëruar. Kishte pasur një brengë të
atillë që edhe po të donte t’i qasej dhe të merrej seriozisht me të, nuk 211
kishte pasur hapësirë veprimi. E dëshpëruar për shkak të dhunimit, disa herë
kishte menduar t’i jepte fund jetës. Pastaj, sikur të mos mjaftonte e gjithë
kjo, befas e kishin molepsur edhe më keq paudhësitë e të shoqit, që deri në një
kohë e kishte gënjyer shpresa se ai do të kthehej dhe do të fillonin një jetë
të re, në një vend dhe në një kohë tjetër. Këto ndjenja ishin shkalafitur, kur
familja e tij e ngushtë, përmes gazetës e kishte dhënë njoftimin se nuk e
njihnin për bir të tyre, për shkak të tradhtisë që kishte treguar kundër
popullit të tij. Në pamundësi shkurorëzim, bashkë me familjen e saj, Bardha
kishte marrë vendim të njëjtë më atë të familjes së Ferit, duke u distancuar
prej tij përmes një komenti të shkurtër të botuar në gazetë. Që nga ajo kohë
Bardha kishte jetuar e lirë. E dekurajuar, nuk dëshironte as të bisedohej për
martesë. Kishte marrë frikë, një lloj irritimi për meshkujt në përgjithësi, sa
që, kur i kujtoheshin rrjedhat e jetës së saj në mes të tre burrave, mallkonte
veten dhe nënën që e kishte lindur. I bëhej se ishte e lindur vetëm për të
vuajtur, për ta nëpërkëmbur të tjerët, duke luajtur me fatin e saj. Sikur
kishte lindur që me trupin e saj të bukur t’ua shuante epshet shtazarake
njerëzve të poshtër. I kishte ndodhur që, kur ishte puna për të shkatërruar
lidhjen e saj edhe ashtu të brishtë, ishin të pranishëm shumë njerëz, kurse
tani, kur vinte puna për ndihmë, atë ia kishin kushtëzuar me nderin e saj. Këtë
sjellje të keqe e kishin pasur edhe disa nga miqtë e shtëpisë. Shumë herë
pendohej para t’et për egërsinë dhe tonin e rëndë të fjalëve që ia thoshte, kur
ishte në kulmin e dëshpërimit, me ç’rast nuk i harronte as 212 këta “miq”. Ai,
me kokën ulur, dëgjonte ato që thoshte Bardha, por nuk bëzante dhe, nën peshën
e rëndë të fajit, sytë i mbusheshin me lot. Kur e shihte Bardha në këtë gjendje,
i vinte keq për të dhe, duke i kërkuar falje, shkrehej në vaj. Në sallonin e
madh u dëgjua zilja e telefonit. Bardha hodhi vështrimin nga i ati. Ai ngriti
pak kokën dhe vështrimin ia hodhi Merit, sikur donte t’i thoshte: merre, moj
bijë, merre, pse më shikon ashtu? Meri, fët, u gjend në dhomën e ndejës, ku
ishte telefoni. Zëri i saj arrinte i qetë deri në kuzhinë: “Urdhëroni!…po, këtu
është. Po luan me Dafinën. Në dhomën tjetër. Si urdhëro, menjëherë!…“ - dhe
ngriti kokën, duke e shikuar Bardhën. Pastaj iu drejtua asaj, pa e larguar
dëgjuesen nga veshi, por duke e mbuluar me dorë mikrofonin. - „Lajmëroje Zanën,
të kërkon babi, i thuaj!… ja tani po vjen, natën e mirë, s’ka gjë!…” – dhe e
largoi dëgjuesen e telefonit nga veshi. Nga dhoma matanë dëgjohej zëri i
Bardhës, duke i thënë Zanës se e kërkonte babai. Zana erdhi me vrap. “Alo,
babi. Mirë, po luaj. Babi, Dafina ma ka bërë një dhuratë të bukur… ëhë. Sa mirë
është këtu, babi, si në shtëpinë tonë, atje në Kosovë!… ëhë, po babi.
Menjëherë? Babi, të lutëm vetëm edhe pak dua të rri këtu!… E di që do të bëhet
natë, por mua deri në banesë me shoqëron… me shoqëron…“ - dhe shikimin e hodhi
nga Meri, e cila qëndronte në këmbë pranë saj, duke e shikuar me dashuri e
dhembje bashkë. Meri e kuptoi se çfarë dëshironte të thoshte me atë shikim,
ndaj ia bëri më kokë në shenjë pohimi. Zana, me një shndritje të beftë fytyre,
vazhdoi: - „Më shoqëron deri te banesa 213 nëna e Dafinës… të betohem, babi,
besa-besë!“ – dhe prapë vështrimin e ndali mbi fytyrën e Merit, e cila i dha
prapë të njëjtën shenjë. – „Edhe dy orë… jeeee! Të faleminderit, babi.
Mirupafshim, babi!“ – dhe e lëshoi dëgjuesen e gëzuar. Dora-dorës me Dafinën
ikën në dhomën tjetër. Derisa Zana fliste në telefon, nga kuzhina arritën
mysafirët, duke u ulur secili në vendin e vet. Zonja Hegmann erdhi e fundit. Të
gjithë u ngritën në këmbë, duke ia lëshuar rrugën të ulej në vendin e saj.
Ishte e mësuar me sjellje të tilla të shqiptarëve. Thellë në shpirt ndiente një
lloj krenarie për këtë respekt, të cilin në fillim e kishte quajtur respekt i
tepruar. Lulja kishte dëshirë të gjente ndonjë rast të përshtatshëm për të
biseduar me Bardhën, por në kohën kur po bëhej gati të fliste, tingëlloi si i
molisur zëri i zonjës Hegmann, që i drejtohej Agimit: „Me gjithë përpjekjet e
mija që arrestimet e fundit të disa shqiptarëve të mos shpalleshin në shtyp,
nuk arrita dot. Mediat e tjera e dhanë njoftimin, duke mos e dhënë identitetin
e të arrestuarve, kurse e vetmja gazeta “Blick” e shpalli publikisht
identitetin e tyre. Të them të drejtën, në këtë situatë, ky njoftim ishte
skandal për luftën e drejtë të popullit tuaj. Këto arrestime i vërtetojnë
deklaratat e disa zyrtarëve perëndimorë, të cilët UÇK-në e paraqesin organizatë
marksiste-leniniste të implikuar thellë në trafikun e drogës dhe që fitimet i
përdor për blerjen e armëve në tregun e zi, duke e zbehur rezistencën e
luftëtarëve separatistë.“ „Kjo është e vërtetë. Por ata që merren me trafikim
droge janë të pakët në krahasim me numrin e 214 shqiptarëve që jetojnë këtu. Nga
njerëzit e ndershëm ata janë të mënjanuar dhe realisht nuk kanë asnjë lidhje me
luftëtarët e lirisë. Në kemi lista të përpiluara në detaje se nga e kanë
burimin paratë që janë grumbulluar për blerjen e armëve. Kemi edhe raporte
konkrete se ku dhe si janë blerë armatimet.“ „Unë ju kuptoj, por në këtë rast
nuk do t’ju kuptojnë ata që janë kundër luftës suaj.“ „Ata që janë kundër
luftës sonë të drejtë, nuk duan ta kuptojnë realitetin e ri që është krijuar.
Vendimet e Konferencës së Rambujës për Kosovën e vërtetojnë këtë. Me të drejtë
ne mendojmë se në sfondin e kësaj konference është pavarësia e Kosovës,“ – tha
Agimi, duke shikuar herë nga zonja Hegmann, herë fytyrën me rrudha të plakut, i
cili fjalët e tij i miratonte me luhatje koke. Ra heshtja. Dëgjoheshin vetëm
lëvizjet e Merit, që ishte duke i mbledhur filxhanët dhe pëshpëritjet e Lules,
e cila i thoshte diçka Bardhës fare pranë veshit. Sikur të ishte trembur nga
ajo qetësi e beftë, ajo uli edhe më tepër zërin. “…Agron e quajnë! Është i
mrekullueshëm, ka qenë drejtor shkolle të ne!… bisedojmë një herë tjetër!…” –
tha Lulja, duke ia vënë lehtë dorën mbi sup Bardhës, e cila ishte hera e parë
që nuk ishte nevrikosur me këtë bisedë, edhe pse ajo i fliste hapur për një
mashkull. „Njëri nga të arrestuarit është arratisur nga burgu,“ – tha zonja
Hegmann. „Dëgjova, por nuk e mora vesh identitetin e tij,” – tha qetë Agimi,
duke shikuar hutueshëm fytyrën e 215 zonjës Hegmann. “Shqiptar ishte!” – tha
ajo. Plaku ishte ngritur në këmbë dhe, me gotën e verës në dorë, me buzën në
gaz, iu drejtua nga mysafirët: “Epo, gëzuar dhe mirë se na keni ardhur!” – tha
dhe ngriti dollinë. “Gëzuar, për shëndetin e Dafinës, të Mentorit që gjendet në
front dhe të mbarë familjes suaj!” – tha Agimi, duke e ngritur i pari dollinë.
Bardha la gotën dhe u hodhi një sy të pranishmëve, duke e ndalur vështrimin të
Lulja. Ajo rrinte në kujtime. Në këso rastesh ajo ishte e prekshme dhe e
gatshme për të qarë. Ra prapë zilja e telefonit. Meri e mori receptorin.
“Urdhëroni! si je Mentor?“ – ngriti zërin Meri. – „Ne mirë jemi… mirë, po i
dëgjoi… po, po dëgjohen shumë mirë. Shokët si janë?… Si? Po, e kemi marrë vesh
në lajme. Edhe në gazetë ishte! Urime! Po, kemi mysafirë. E festojmë
ditëlindjen e Dafinës! Alo! Mentor, nuk dëgjohesh fare… alo!... u ndërpre! E
kishin përfunduar me sukses betejën. Kishin pasur shumë të vrarë!... O Zot, si
dëgjoheshin të shtënat!” Më në fund mysafirët u ngritën njëri pas tjetrit, duke
u uruar natën e mirë. Zana kishte mbetur akoma në korridor, duke pritur se kush
do ta shoqëronte deri në shtëpinë e saj. Ishte e gëzuar se kishte qenë në këtë
darkë, që kishte lozur me shumë shoqe, por ishte e merakosur, disi e pikëlluar
se e kishte lënë babin vetëm në shtëpi. Ajo asnjëherë nuk e kishte lënë babin
kaq gjatë vetëm. Shumë herë, kur ishte kthyer nga shkolla, e kishte gjetur
babin të mbytur në lot. Ai qante për mamin, 216 për Dylin e vogël, për Vjollcën
që i kishin masakruar para syve të tyre, pastaj për gjyshen plakë, që e kishin
djegur të gjallë në shtëpi. Ajo, e dëshpëruar ulej pranë tij dhe të dy bashkë
qanin… shumë qanin, nuk e dinte se sa gjatë qanin, por qanin derisa i zinte
gjumi… Ndoshta edhe sonte do ta gjente babin duke qarë. Dhe sytë ju mbushën me
lot. “Eja, Zana,” – i tha plaku, duke ia zgjatur dorën. Zana, pasi iu uroi natën
e mirë dhe pasi iu falenderua Merit, Bardhës dhe të tjerëve, ia zgjati dorën
plakut dhe bashkë dolën në rrugë. Bardha e mbylli derën prapa krahëve të tyre.
Ishte vonë. E ndiente veten të lodhur. Pasi tha natën e mirë, ajo u shtri në
shtratin e saj. Nesër është ditë pushimi, mendoi, duke u lëkundur lehtë mbi
shtrat. E ndiente se nuk do ta zinte gjumi. Kjo i vinte si trazim i shkaktuar
nga sihariqi i Lules për një Agron të imagjinuar, por pa pasur mundësi për
sqarime të mëtejme dhe fjalët e frikshme të zonjës Hegmann, se i arratisuri nga
burgu ishte shqiptar. * Ju bë se ishte pranë tij. Ishte e humbur krejt në atë
përqafim. E ndjente. Ai e ledhatonte dhe e shtrëngonte. Sa e dëshironte atë
ledhatim! Ishte aq e molepsur, sa që, nga frika se mos ishte në ëndërr, pyeti
veten: Jam në ëndërr, apo e zgjuar? Megjithatë, përqafimi dhe ledhatimi i tij
vazhdonte. O Zot, nga erdhi ky këtu? Sa mirë që jam pranë tij. Iu bë se hapi
sytë hutueshëm. E pa në sy. Në fillim ishin po ata sy, po ajo fytyrë, po ai
shikim, po ajo buzëqeshje dhe disi ishte e çuditur që nuk e kishte 217 harruar
pas kaq vitesh. Por pas pak e pa se ai po ndryshonte. Kishte një fytyrë të
vrazhdët, me një shikim të egër dhe mallëngjyes një herësh. Kishte një pamje të
trishtë dhe të frikshme, për të mos thënë të shëmtuar. Por ishte e sigurt se ai
ishte. Edhe me këtë pamje ajo e dëshironte. E shikoi ngultas në sy dhe… e
sigurt, ai ishte... oh sa mirë!... dhe zgjati dorën për ta prekur, por ai befas
e tërhoqi fytyrën tutje, u largua... Zgjati dorën më fort. Ai u tërhoq edhe më
larg. I dha dorës fuqishëm për ta kapur, por ndjeu dhembje. E kishte goditur
murin. E dëgjoj edhe trokitjen. Hapi sytë. Natë. Errësirë. E vetme në shtrat.
Zgjati dorën dhe ndezi abazhurin. Drita e solli në vete. Kishte ëndërruar. U
përpoq edhe një herë të rikujtonte ëndrrën. Ishte vërtetë e mrekullueshme. Sa
do të dëshironte tani ta kishte pranë. Me të dy duart shtrëngoi lehtë gjinjtë e
saj të fryrë, pastaj i zbriti duart poshtë trupit, duke ledhatuar lehtë zonat
erogjene. Ëndërr, tha me vete dhe iu kujtua Lulja dhe ai Agroni i imagjinuar.
Ndoshta emri i tij e kishte stimuluar drejt ëndërrimit. Kishte lexuar diku se
truri i njeriut ka nevojë të vazhdueshme për stimulim. Gjatë ditës truri
stimulohet nga jashtë, kurse gjatë natës, kur nuk ka stimul të jashtëm, truri
bën vetë përpunimin e atyre imazheve, që i ka hasur gjatë ditës dhe pason
ëndrra. Si në vegime, iu kujtua se, para se të ndodhte bastisja dhe dhunimi i
saj, kishte parë ëndërr dy gjarpërinj të mëdhenj që e kishin sulmuar. Në atë mugëtirë
kaltëroshe ajo ishte fshehur, por në mënyrë dinake, prapa krahëve, e kishte
sulmuar njëri gjarpër, duke e kafshuar në këmbë. Ç’janë këta gjarpërinj në këtë
mugëtirë, kishte pyetur veten dhe mendja i kishte shkuar te gjyshja plakë, e
cila 218 i kishte thënë se gjarpërinjtë nuk lëvizin në errësirë. E tmerruar
ishte shkundur dhe kishte arritur që të ikte prej tyre, por befas kishte rënë
në një pus të thellë dhe kishte mbetur e vetmuar. Edhe pse ajo nuk kishte qenë
kurrë besëtyte, disi ata gjarpërinj dhe ai pus i frikshëm për një kohë të gjatë
nuk iu kishin shqitur nga mendja. Gjumi i qe larguar fare. Ngadalë u ngrit nga
shtrati. Një copë herë ndenji në mes të dhomës, pa ditur se çfarë të bënte.
Pastaj e shikoi orën. Tre pa një çerek. Hapi dritaren. Fresku i mesnatës ia
ledhatoi faqet. Ç’të bëj tani, pyeti veten. Ndezi poçin elektrik. Vështrimin e
hodhi rreth e qark dhomës së mobiluar thjeshtë, pastaj vështrimin e ndali mbi
dollapin e vjetër, që ishte i montuar në mur. I bardhë dhe i ftohtë. Hapi
derëzën ngadalë dhe filloj të gjurmonte. Rroba të vjetra, gazeta që për ndonjë
artikull i ruante akoma Mentori, libra, rroba të trasha dimri, ombrella,
këpucë… o Zot, çka s’ka këtu, mendoi. Ato që nuk përdoreshin, i hidhnin në këtë
dollap, ashtu pa kujdes. Po të kërkoje diç në këtë rrëmujë, së pari duhej që të
nxirreshin gjysma e tyre, derisa të gjeje atë që e kërkoje. Kishte edhe shumë
dokumente të t’et. Befas ju kujtua se ai, para disa ditësh, i kishte thënë se
ato dokumente duhej të nxirreshin nga dollapi dhe të bëhej një seleksionim i
tyre, sepse kishte edhe të atilla që nuk kishin më ndonjë vlerë, si fletëpagesa
të banesës, të rrymës, të sigurimit shëndetësorë etj.. Duke nxjerrë njërën pas
tjetrës dosjet, në mesin e tyre gjeti një zarf të madh, mbi të cilin ishte i
shkruar emri i saj. Shkrimi ishte i të atit. E mori në dorë. E hapi me
kureshtje. Nuk ju prit derisa ta fuste dorën brenda dhe t’i nxirrte gjërat një
nga një, por ashtu siç ishin 219 i zbrazi mbi syprinën e komodinës, ku ishte
abazhuri. Nga brendia dolën copa letrash dhe kaseta të magnetofonit. “Ua!“ –
bëri Bardha, e çuditur dhe e gëzuar bashkë. - „Letrat e Agronit, që m’i ka
marrë atëherë Ademi. Sa mirë që i gjeta! Edhe kasetat qenkan këtu!“ – tha me zë
të ulët. Ishin kasetat që ia kishte incizuar të atit, kur ishte në shkollë, me
epet dhe vjershat që i kishte recituar. Për një çast i harroi letrat,
duke kërkuar me sy manjetofonin. Nuk e pa. Tani iu kujtua se mbrëmë e kishte
marrë i ati për të dëgjuar lajmet në “Zërin e Amerikës”. Kasetat i dëgjoi më vonë, mendoi dhe sakaq
vështrimin e hodhi mbi letrat. E njohu shkrimin. Ishin letrat që dikur i kishte
gjetur të fshehura në zgavrën e murit, atje prapa pojatës së vjetër, që ia
kishte shkruar Agroni. – „Sa mirë që i gjeta. Përse i ka ruajtur babi këto!?“ –
pyeti veten e çuditur. Gjeti edhe letrën e vet, që ia kishte shkruar Agronit, e
cila kurrë nuk i kishte rënë në dorë, sepse Ademi ia kishte rrëmbyer nga çanta
e librave të saj. Do t’i lexoj të gjitha me radhë, mendoi. Atë qetësi nate e
theri kambana e kishës, që vinte nga qendra e qytetit pak e venitur, me tonin e
saj të hekurt. Diku larg, gati e shurdhër, u dëgjua sirena e trenit. Nga rruga
matanë, si të përgjumura, dëgjoheshin lëvizjet e rralla të veturave. Bardha
ndjeu të ftohtë. La letrat mbi komodinë dhe u shtri në shtrat, i cili ende
ruante ngrohtësinë e trupit të saj. Ndjeu se një palë mornica ia përshkuan
trupin. Ishte e sigurt se ato letra do t’i sillnin nostalgji për t’kaluarën,
por megjithatë e dëshironte atë nostalgji. Shikimin e hodhi mbi to. Ju duken të
dashura, të afërta, por një herësh edhe të heshtura, të ftohta, 220
indiferente. Ato nuk thoshin asgjë. Po i more në dorë dhe fillove t’i
lexosh, ato do të flasin. Do të flasin një gjuhë, kuptimin e së cilës e di
Bardha, e di babi, e di edhe Ademi, që dikur i kishte grabitur ato letra nga
çanta e saj dhe ia kishte dhënë t’et për provë se vajza e tij e ka thyer kodin
e moralit familjar dhe ka dashuruar. Turp, kishin thënë atëherë. Faqja e zezë.
Marrja e zotit!... Kurse sot? Ata jetojnë të lumtur. Ju gëzohen fëmijëve të
tyre, i gëzohen dashurisë së fëmijëve të tyre dhe për ata nuk është turp, nuk
prishet kodi i moralit familjar, foli me vete, duke e kthyer kokën anash, për
tu siguruar se nuk kishte askënd pranë. Nga këto kujtime të zhveshura iu bë se
nuk e kishte pranë as veten e saj. *
Edhe ditët e verës në këtë vend ishin si ditët e marsit. I bëhej se brenda
ditës ndërroheshin të katër stinët e vitit. Pastaj, dy ditë bënte mot i mirë,
me diell dhe vapë. Në fushat e blerta pranë lumenjve dëgjohej zëri i ngjirur i
gjinkallës. Rrugët e asfaltuara dukeshin si vegime të ujta nga vapa. Dhe,
befas, qielli mbushej me re të dendura dhe të stërngarkuara. Fillonte të
murmuronte. Pas pak ia fillonte shiu me rrëmbim. Pas disa ditësh të ftohta dhe
të mërzitshme, më në fund kishte aguar një ditë e bukur. Dielli kishte lëshuar
rrezet e ngrohta. Natyra, si e përgjumur pas një dushi të ftohët, dukej edhe më
e blertë dhe e freskët. Gjethet dhe bari ishin akoma të lagura dhe ruanin
freskinë e shiut. Rreth e qark parkut të bukur, të mbushur plot 221 me lisa dhe
bar të njomë, dëgjohej cicërima e zogjve. Tutje, në anën e djathtë, shkëlqente
si pasqyrë faqja e valëzuar e liqenit. Në anën e majtë, lart në shpat, dukeshin
vilat e bukura, që tani pothuaj pjesa më e madhe e tyre ishin të boshatisura,
sepse pronarët e tyre kishin ikur në pushimet e verës. Edhe në qytet kishin
mbetur pak njerëz. Kjo vërtetohej nga rrugët, sheshet, dyqanet, parqet, që
kishin mbetur pothuaj fare bosh. Në rrugë lëvizjet e kalimtarëve ishin të
pakta. Bile edhe nga shqiptarët kishin mbetur pak. Pjesa më e madhe ishin
kthyer nga kishin ardhur, kurse një pjesë, që me vite të tëra e kishin pasur të
ndaluar të shkonin në vatrat e tyre, tani të mallëngjyer kishin shkelur tokën e
djegur te të parëve. Kishte pasur një thyerje masive që e kishte mahnitur mbarë
botën. Derisa fëmijët luanin, Bardha e ulur në një stol druri, e kishte hedhur
vështrimin drejt ndërtesave gri të qytetit. Ditëve të para, kur kishte ardhur,
i kishte kaluar në këtë park, me një pikëllim të pa përshkruar. Sa herë kishte
qenë e mërzitur, kishte ardhur në këtë park. Ishte ulur në një skaj dhe ishte
tretur në kujtime të largëta. Edhe fillimi i një jete të re në këtë dhe të huaj
për të kishte qenë një problem më vete. Shumë herë e dëshpëruar kishte kaluar
nëpër rrugicën e shtruar me gjethe, që binin me fëshfëritje dhe ishte kënaqur
me fluturimin marramendës të zogjve. Vetëm cicërimat e zogjve ishin të njëjta
me cicërimat e zogjve që i kishte lënë në atdheun e saj. Të tjerat ishin krejt
ndryshe. E kishte ndjerë veten të humbur dhe të mjerë në mes të atyre
ndërtesave gri. Gjuha, zakonet, kultura, muzika, disiplina, orari, serioziteti,
222 pastërtia, siguria ishin krejt ndryshe. Tani që Mentori pritej të kthehej
nga dita në ditë, ajo ndiente një gëzim të pa përshkruar. Ishte kënaqësi e
madhe të kesh një vëlla si ai, që e lirë, pa ndrojtje, ia shprehë atë që të
mundon. Dhe ai të do, të këshillon, s’të lë vetëm, të jep zemër, të gëzon…
Hodhi vështrimin nga fëmijët që luanin. Pa Dafinën që luante me Zanën. Një copë
herë nuk e hoqi vështrimin, duke u kënaqur me lojën e tyre. Pranë vajzave, i
ulur në barin e njomë, pa një burrë. Ai lexonte gazetë me kokën ulur. Ishte në
distancë dhe nuk ia dallonte dot fytyrën, por disi ndjeu se zemra ju trazua.
Ishte një fytyrë që e kishte parë diku, e njohur, e dashur, e paharruar, por
tani disi i dilte e deformuar. Ndoshta ishte vetëm ndonjë ngjashmëri rasti,
mendoi dhe hoqi vështrimin. “Babi, dua akullore” – erdhi i thekshëm zëri i
Zanës. “Sa shoqe i ke me vete, Zana?” – pyeti burri. Zëri i tij e bëri Bardhën
të dridhej. Sakaq ktheu kokën. O zot! Jam në ëndërr, apo e zgjuar, pyeti veten.
Agroni!?... Të jetë ky Agroni? Për një copë herë mbeti duke shikuar. Ishte e
molisur. Sesi i erdhi një dëshirë të ishte më afër tij. Edhe pse e shikonte,
nuk u besonte syve. Shikimin nuk e kishte larguar. Me vëmendje pa çdo lëvizje
të tij. Ai, pasi ia dha paratë Zanës, duke marrë përsëri gazetën në dorë, pa
nga Bardha. Pas një shikimi të shkurtër, vuri buzën në gaz. Ishte ai. Ju bë se
e pa në mes të grave dhe të vajzave me aparatin në dorë, që edhe atëherë kishte
pasur të njëjtën buzëqeshje. Ju bë 223 se dëgjoi zërin e këngëtarëve: “Çou
Rexho çou djalo…” dhe refreni tjetër ishte pikërisht shikimi i tij, të cilit
edhe tani ia ndiente peshën. Ai u ngrit në këmbë dhe me hap të lehtë dhe, disi
të çalë fillojë të afrohej nga Bardha. O Zot, mendoi Bardha me vete, duke u
ngritur në këmbë. Pasi ai ia kishte zgjatur dorën, ashtu e hutuar siç ishte,
Bardha kishte bërë të njëjtin gjest. “Si je Bardha?” – pyeti ai, pasi në dorë e
kishte shtrënguar dorën e saj. “Mirë. Ti, mirë je?” – foli Bardha që në çast iu
duk se nuk ishte zëri i saj dhe, si pa dashje, uli sytë. “Eh!“ – ofshani ai në
vend të përgjegjës. Bardha e shikoj në sy. Ai ishte si i mpirë. – „Lufta mi
vodhi të gjitha. Nuk më ka mbetur askush në këtë botë, vetëm Zana. M’i vranë të
gjithë… m’i vranë edhe nxënësit… eh, ç’kam përjetuar! Kurse unë… ja kështu, siç
me sheh, gjysmë njeriu!” “Mirë më dukësh! – tha Bardha e çuditur. “Mirë! Por me
mungon njëra këmbë! Kam protezë. Edhe ti e vetme Bardha?” – pyeti befas. “Po!”
– u përgjigj ajo me vështrimin përdhe. “Me ka treguar Lulja. M’i ka treguar të
gjitha. Nuk e kam zënë në gojë fare lidhjen tonë të dikurshme. Megjithatë,
pajtohem me propozimin e saj.” “Cilin propozim?” – pyeti Bardha e hutuar “S’të
ka thënë gjë Lulja?” – pyeti Agroni, në vend të përgjegjës. “Po, me ka thënë,
por unë… unë nuk jam për ty!” – tha Bardha, pa mundur të ndalte vajin. Agroni
ia vuri lehtë dorën mbi sup, duke e tundur lehtë. 224 “Ç’pate, moj ti? Bardha,
të lutëm, mos qaj!… “ “Me beso se unë të dua, por… nuk jam për ty… nuk jam!” –
dhe peshën e rëndë të dorës se tij e ndjente mbi supin e saj. Ishte pesha e një
dore që e digjte flakë. Ishte një peshë që me lehtësinë më të madhe dhe me
lumturin më të dëshirueshme do ta mbante të varur mbi supin e saj tërë jetën. –
„Jam e dhunuar…” - tha dhe sakaq ia dha të qarës me ngashërim. Ajo, edhe pse e
mbytur në lot, pesha e dorës që ishte akoma mbi shpatullën e saj, e përligjte
atë vaj. Ndjeu se dora e tij filloi të humbte peshën dhe sa më e lehtë bëhej,
aq më tepër largohej shpresa. Në momentin kur pritej shkëputja definitive e
asaj dore, e asaj shprese magjepse që me vite e kishte ëndërruar me shpresa të
zhveshura, befas, si në një ëndërr të bukur pranvere, ndjeu peshën e saj të
dyfishuar, të trefishuar… që jo vetëm ia rëndoi shpatullën, por e tërhoqi
furishëm duke ia humbur ekuilibrin dhe duke e mbështetur furishëm në gjoksin e
tij. Ishte një shenjë, një shpresë, që moti e kishte shpallur të mbyllur, të
humbur… por që tani befas po rikthehej me gjithë vrullin e saj, me gjithë afsh
dhe dashuri. Ndoshta akoma nuk do të ishte vonë për ta shijuar atë dashuri që
të tjerët padrejtësisht ia kishin ndërprerë, posa kishte filluar ta shijonte
nektarin e saj, që në gjenezë! Nuk i kujtohej më sa kishin qëndruar në atë
gjendje. U përmendën vetëm atëherë, kur panë fëmijët që i kishin rrethuar, duke
i shikuar në atë gjendje pakëz të çuditur. Bardha, e skuqur lehtë dhe me lotët
në cepat e syve që akoma nuk iu kishin terur, u shkëput nga ai përqafim që deri
në ato momente kishte qenë vetëm imagjinatë e këndshme. 225 “Njiheni ju që më
parë?“ – pyeti Dafina. “Po. Qysh kur ishim fëmijë të moshës suaj.“ – u përgjigj
Bardha. “Sa bukur dukeshit njëri pranë tjetrit!” – tha Dafina me një shikim të
ngazëllyer, kurse Zana uli kokën e skuqur. 226
