II. Idetë letrare
Veprat letrare të Martin Camajt janë tekste fiktive që anojnë nga
arti me përmasa nacionale, me peshën e etnosit, të filozofisë, të
ligjësisë, të dokeve tona, të mentalitetit malësor etj. Thjerrëza e shkrimtarit
detyrë të vet ka shkrimin e artit të magjishëm, këtij materiali fiktiv,
receptori lehtë mund të prekë në plagët e mëdha shoqërore, në horizontet
e së cilës s’duket drita e diellit.
Autori në mënyrë të veçantë njeh doket tona, mitet, legjendat,
këngët kreshnike, historinë, gjeografinë, psikologjinë, filozofinë etj. Ka
një barometër të saktë e origjinal për dilemat e mëdha që e lidhën dhe e
munduan njeriun tonë; të mirat e të këqijat, problemet njerëzore, shoqërore,
bëhen shkaktarë të ngritjes së spirales së të papriturave e fatkeqësive
reale që
thjesht ndërrojnë origjinën, shndërrohen, si ide e fiksion
që transplatohen në veprën letrare, natyra e së cilës merr ngjyrën
e veçantitë që shfaqen si produkt i ideve dhe i fiksionit të logjikshëm
modeluar me art të mirëfilltë letrar. Ndërkaq, esenca e këtij korpusi
artistik mbështetet në poetikën që buron nga ligjësitë shqiptuese të
natyrshme të qenieve njerëzore, që në këtë formë deperton në shtresat
e thurjes se tekstit artistik.
Mesazhi artistik i veprave është konstituar logjikshëm, harmonishëm
që nxirret në shesh thelbi dhe kuptimësia e shkapërderdhur
nëpër fenomene, dukuri, hapësirë fiktive oshiluese që zbulojnë ligYrjet
Berisha jëratën e fiksionit të fshehtë e që përsosin shtresat strukturore të prozës
si fiksion, të prozës si krijm epik, të prozës si krijm filozofik, të prozës
si krijimit letrar, si përpëlitje psikoanalitike etj.
Proza e tij s’vuan nga trivializmi. Veprat fiktive a artistike të këtij autori
s’kanë mesazh, fabulë, strukturë, patetikë tipike socrealiste, s’vërehet
zbrazëtia e tekstit pubicistik. Nisur nga këto kontura të mjeteve me
elemente artistike e estetike, idetë e këtij arti letrar rrënjët i kanë në të
kaluarën, por edhe në aktualitetin tonë. Autori mëton të ndriçojë të
ardhmen përmes inercive gërrmuese fiktive që ndërtohen vrullshëm
ose ngecin nëpër gardhiqe e ledhe motivore, në periferi të ideve, ku në
nivel kompozicional stiset historia e fiktivja.
Meqë Camaj jetoi jashtë atdheut, kundrimi dhe pasqyrimi i problemeve
e motiveve aktuale në shoqërinë shqiptare s’ishte gjithaq i lehtë,
ngaqë autori i rikonstruktoi problemet e diktaturës. Rreth këtyre
problemeve autori pati në shqyrtim shumë çaste, ditë, muaj, vite,
shekuj, siç e paraqet në romanin “Karpa”, ku ndriçohet motivi i lashtë
i fejesës; sa feudale po aq të trilluar, sa parahistorike për një fis, po aq
të mundshme për një etni, ku tradita e ceremonia e martesës është e
ndalueshme brenda një fisi. S’ka dyshim se ky motiv ta kujton mitin e
Halilit që s’deshi të martohej me një vashë të atij visi ku jetonte. Por, në
këtë rast duhet të pohojmë se martesën brenda disa brezave farefisnore
nuk e lejon as mjekësia bashkëkohore.
Voni fejohet në djep, andaj edhe martesa duhej të kryhej sipas këtyre
riteve. Natën e fundit me miqtë ai bën një ceremoni dhe të nesërmen
prangoset e lidhet dhe vendoset në një barakë gjysmë të kalbur dhe
kalon Drinin. Në Karpë e presin shpifje; se është spiun i fisit kobojas.
Si dhëndri, para se të martohej, duhej t’u nënshtrohej disa rregullave
speciale që i zbatonte paria e Qytezës të cilët jetonin si të ishin në një
epokë e në një kontinent tjetër. Dhëndurët mbylleshin në Shtëpinë e
pemëve për t’i studiuar rrënjët e fisit, profesionet, sjelljet, virtytët, veset,
dobësitë, artin, kulturën e Qytezës.
Karpa kishte ligje të rrepta që s’lejonte dashurinë, por Voni i theu
ato mbasi shpiku “ajrin e naltësisë!”, në kundërshtim me sistemin, që
banorëve u dukej si vegim, ëndërr e pamë, përjetim i rrallë që në atë
lartësi s’ngjiteshin kurdo e kushdo. Për këtë arsye pëlqehej gjimnastika
e tij nga shmirjakët e Katundit që nga ky rast ai gëzon simpatinë e tyre,
të cilët në shenjë mirënjohjeje duan ta shpallin magjistar, pa përfillur
mendimet e parisë që e përcillnin me dyshim dhe s’kishin besim.
Qyteza a Karpa jetonte në gjendje shtetrrethimi me shumë fshetësi.
Pleqtë jetojnë të rrethuar në Kopshtin Zoologjik. Jetën e tyre e jetojnë
në formë kolektive, ngjajshëm me kooperativat bujqësore të kohës
së agjitpropit. S’kishin kurrfarë sigurie, ata janë peng të politikës eksperimentuese
me njerëz, ata kanë frikë nga paria e Qytezës, të cilët
edhe i fyejnë e i poshtërojnë. Ata jetojnë sot për nesër, kanë humbur
besimin në vetvete, i tremben njëri-tjetrit, janë të thyer moralisht, të
shburrënuem (kastruar) pse deshën të zbatojnë me ligj dy martesa; një
në rini e tjetrën në burrni të pjekur!
Indentiteti i tyre është i dyfishtë. Herezia e tyre sipas plakave e parisë
së Qytezës ishte se herë janë njerëz e herë-herë gjysmëzotër, qenë
hequr nga itinerari i qenieve njerëzore dhe kundërshtarët i krahasonin
si shtazë të egra, meqë ata jetonin tok me ato, ushqehen me ushqimin
e mishngrënësve të Kopshtit. Kështu, nisur nga kjo gjendje, edhe ata
përbuzën e fyhen se janë parazitë.
Parë nga shndërrimet ideore, fabula e romanit mëton të trajtojë
motive të ndryshme nga shtresat e asaj hapësire me një statistikë me
ekzemplarë të shumtë që gjallojnë në rrethana të veçanta që s’duken të
mbijetojnë, në dioptri bashkëkohore duken të errët, të zbehtë e arkaikë.
Karpa i ngjet një qendre laboratorike me veprimtari të shpifura nga
një sistem totalitar. Pikërisht aty zë fill e shtjellohen shumë probleme
absurde që kalojnë nëpër shpinën e brishtë të njerëzve.
Vështruar përmes thjerrëzës interpretuese, shkrimtari Martin Camaj
shtresat strukturore të këtij romani i mbarshtron sipas poetikës së
romanit postmodern, por pa iu larguar poetikës së artit realfantastik,
magjik etj. Zbatimi e artikullimi i tillë romanësor, në të njëjtën kohë
ka për qëllim që teksti letrar të përfshijë hemisferën e idesë së romanit
të ngjeshur me komponente të shumta artistike. Kështu, parë në këtë
frymë, autori zbulon dobësitë e barinjve, të cilët duken se krekosën
kot, por e vërteta del ndryshe. Ata kanë një të metë që s’arrijnë të kuptojnë
se janë dorë e zgjatur e kryetarit të Katundit (a të Ajkës) që di
t’i shfrytëzojë dhe kështu me këto veprime ata marrin epitetin e renegatëve
e të veglave parazite për ndezjen e luftës qytetare në Karpë, që
u bëhet kualifikim i padrejtë.
Ndërsa Bora ditët e lira i kalon me kalin e pashoq, (por me emër
Judita) kalë me tipare dragoi. Ajo shoqërohej fshehtas në bjeshkë e
shkrepa për të mos u parë nga banorët e Katundit, kur më vonë zhduket
kali, ajo mban zi. Dikur, kur plas zezona, ajo ditët e “revolucionit
i kalon e strehume në një vend të sigurt”. Voni, mbetet në “mëshirën e
kujdesin” e vjerrit, (Romancierit), i cili ëndrron se do të bëjë karrierë
politike, në çastin që do të pushojnë armiqësitë, vuajtjet. Uria e skamja
merr pamjen e një karikature emocionuese. Tronditës është çasti kur
pasqyrohet vetmia, ambienti i burgut, pastaj dimri, varfëria lind si
problem psiko-social.
Arti i shkrimtarit shkallëzon përçarjen e shtresave klasore. Kur në
Qytezë bëhet komploti i helmimit, që në mënyrë të tërthortë ka gisht
Bora. Atentatin e udhëheqin në heshtje Ajka e Katallani. Shkriba akuzohet
fajtor kujdestar, vetëm pse ishte eksponuar në masë gjoja u hakmarr
për gjyshin. Kurse Voni është pre e punës dhe profesionit të vet.
Katallani i shtyrë nga Ajka, punon sipas metodave të nëntokës, për të
rrëzuar pushtetin e Gjyshit, prandaj edhe në Karpë kris lufta qytetare
që e udhëheqin ata.
Brenda faqeve të këtij romani, motiv pas motivi ngjizet retrospektiva
narrative me artin absurd me përmasa psikologjike. Ngjarjet e romanit
“Karpa” zhvillohen në vitin 2338 (ose edhe treqind vite më pas).
Fabula shpesh i kthehet së kaluarës në Iliri, ngjarjeve e heronjve fiktivë,
shqiptuar me alegori për gjendjen kaotike, udhëhequr nga dora e fortë
e diktaturës së padukshme, por e rrezikshme për çdokë në Karpë.
Në anën tjetër, pala kundërshtuese masakrën e Qytezës e shfrytëzon
me mençuri, kështu nga kaosi i shkaktuar ata qëllim kryesor kishin
të instalonin klikën e tyre. Në këtë katrahurë asgjë nuk është e sigurt.
Ndërkaq, heroi i saj është një idealist që anarkistët e ekzekutojnë para
popullatës, duke ia nxjerrë dhëmbin, edhe pse që më parë e dinin se
s’guxonin ta preknin, meqë vuante nga hemofilia. Shtypja e banorëve
nëpër lagje të ndryshme të Karpës shkaktoi luftën absurde. Në këtë
luftë shmirjakët i udhëheq Romancieri, qëllimi i të cilit ishte të qetësohej
Qyteza.
Romani ka një varg idesh e motivesh që janë modelur bukur. Lufta
në faqet e këtij romani nuk ka hapësirë të shtrirë. Kështu derisa zhvilYrjet
lohet ajo lufta e Karpës, autori përqendrohet në pasqyrimin e jetës
nëntokësore të Vonit. Rrëfimi bëhet në formë fantastike meqë paraqet
vuajtjet e tij në shpellë me insekte, shpezë, ambient të mbyllur. Problem
ka mbijetimin a luftën e Vonit për ekzistencë. Dhe këtu ka shtresa të
filozofisë ekzistencialiste, trasuar nga dramat e Zh. P. Sartrit, që përmes
këtij arti dramtik bëri emër si filozof bashkëkohor europjan, me nuanca
reflektuese të filozofisë së majtë.
Historia në këtë roman pushon së qeni e tillë. Bëmat e tilla shndërrohen
tekste letrare me ide, motive, kompozicion me fije të tjerra fiktive.
Brenda këtij materiali trillues ngritët vetëdija për të qenë i lirë.
Lufta merr segmente karrieriste. Lufta është tragjedi në katror për të
dyja palët. Lufta e tillë i ngjan zjarrit të pakontrolluar që rrënon çdo gjë
para vetes. Ai pak më tepër orientohet të trajtojë vetje (personazhe),
fenomene, dukuri, që rrjedhin nga përkatësia shoqërore, etike, morale,
fisnore, antropologjike, që janë veçanti kryesore e karaktereve të
ndryshme në romanin “Karpa”.
Bazuar në shtrirjen hapësinore që zë fabula e romanit të shkurtër
“Pishtarët e natës”, del se ka shumë motive që anojnë nga fusha sociale;
disa motive paksa më të zgjëruara hasen në romanin “Karpa”, që
është me laryshi idesh e motivesh që e pasqyrojnë panoramën e jetës
malësore, tipike në pellgun antropologjik, pa nënçmuar gjuhën e figurshme
e disa çështje të paharruara nga lashtësia jonë. Aty gjejmë frymën
e malësorit shqiptar mes shekullit njëzet, që ka karakter pastoral.
Dhe kështu ky roman merr formën e një modeli të njohur të një shoqërie,
të një etnikumi me probleme të përgjithshme dhe kështu duket
se ngrehina e tillë letrare ka elemente neoromantike. Kur vërshon idePROZA
alizmi i tepruar, futet delli sentimentues. Ka tejdukshmëri të pështirë të
kështjellës lokale. Ka rend të lashtë sundues të amazonëve etj.
Martin Camaj me këtë vepër i bën sfidë sendërtimit estetik e letrar
të romanit tonë realist. Arti i tij mbështetej në veçantitë domethënëse
të vendlindjes së autorit me plot traditë epike, dramatike etj., që i përshaten
ambientit tonë. Arti i tillë merr kolorit të dallesës së atij visi,
por duke u shtrirë me ngjyra fantastike. Jeta e paraqitur sipas këtyre
veçantive ka ide shpërfillëse e alogjike, te një ambient gati të harruar e
të papërfillur nga të tjerët që vetëm forcërisht i vinin aty, duke përfillur
doket e vendit, por edhe duke mos pasur mundësi për të shkuar diku
tjetër.
Arti i romanit hap shtresa të reja filozofike përmes metonimisë
dhe alegorisë therrëse, ndriçohen babëzitë e padëgjuara e të papara të
një mjedisi të ndërlikuar, me jetën krejt të veçantë të një fisi me halle
shumë, të vendosur në një shekull fiktiv (të së ardhmes) mbështjellë
me pikëpyetje të karakterit filozofik, vë në skenën e një faqeje të epit
të kreshnikëve, ku edhe shpërthejnë nyjat e forta të dokeve të së kaluarës.
Herë-herë heronjtë u ngjajnë somunobulëve, herë pas here dragonjve
a argonautëve, ndonjëherë edhe sançopançëve. Kështu, brenda
këtyre kundrimeve vështrohet bota e ardhme, që në fakt paraqet përdishmërinë
monotone të Shqipërisë së izoluar. Tërë horizonti i simbolikës
së kësaj poetike sillej rreth orbitës së ligjësive kanunore të maleve.
Romani “Karpa” ka disa motive kryesore: izolimin, plogështinë,
kryengritjen, ligjet specifike, sundim i amazoneve përmes një njeriu
senil, ambiciet e sëmura për pushtet, dashuria tabu, doket e trashëguara
etj. Pikërisht këto motive autori ia ka arritur t’i ngre mbi sferën e kujtimit
të parë, që duke i gërshetuar këto çështje marrin kuptim tjetër:
heronjtë e tij janë gjysmëzotër, magjistarë, të magjishëm, dragonj,
orë, kreshnikë, argonautë, zana, sirenë, nimfë, zejtarë, rojtarë etj., të
çmitizuar nga sistemi i pushtetit në fuqi. Kështu, ata janë “tokësorë”,
janë njerëz të thjeshtë, të përbuzur, jetojnë jetë të vështirë, në shpirtin e
tyre ishte dora e klikës së Qytezës, në krye me plakat e mjera që i manipulon
Ajka, përmes Katallnit kokëzbrazët.
Protagonistët e këtij romani jetojnë në gjendje të shtetrrethimit
klasik. Ata kanë shtëpi, por nuk e gëzojnë jetën në të. Gratë e burrat
(barinjtë) bëjnë jetë të ndarë. Pleqtë për shkak të “herezive” të dikurshme
qenë zhburrënue e vendosur në Kopshtin Zoologjik a në një
shtëpi azili që i ngjan burgut. Forma e banimit përcaktohej nga shtresat
shoqërore që duket se s’kishin emocione njerëzore, por sillen sikur
të ishin jashtëtokësorë. Jo pse ata donin të ishin ashtu, por kështu iu
imponohej të jetonin në këto rrethana, meqë sistemi i korruptuar ua
kishte humbur toruan për jetë normale e të rëndomtë si ishte: dashuria,
liria, liria e të menduarit, edukimi, qe ndaluar arti, etj., të gjitha këto
haseshin në kronika, filma, libra që për fat të keq ishin të ndaluar për
banorët e thjeshtë të Karpës.
Të gjetur në këto rrethana absurde, heronjtë e këtij romani shpejt
bien nën ndikimin e të tjerëve, madje ka raste kur iu nënshtrohen
në mënyrë naive, dhe kështu humbin kokën pak nga shtytjet e vazhdueshme,
vërshimi i pakënaqësive sociale e trazirat e përhershme politike.
Veprimet e tilla paraqesin kaosin, humbjen e kokës, papjekuri,
pavendosmëri, ambiciet e sëmura të Ajkës e të Katallanit, të cilët duke
pasur alibi armiqësinë e hershme e të paharrueshme të Shkribës në
kokë, mundohen të kryejnë terror, vrasin Gjyshin e plakat, por edhe
Shkribën, në mënyrë që ata vetë t’i merrnin ferëret e pushtetit aq të
dëshirueshëm.
Heronjtë e getoizuar e të sfilitur nga puna e kotë ballafaqohen me
mungesën e ushqimit. Edhe ato pak ushqime që kishin, ishte e pakët e
të numëruara hollësisht që s’guxonte askush ta prekte. Banorët jetojnë
e punojnë brenda një hapësire të kufizueshme, kurse pleqtë jetojnë të
izoluar në Kopsht Zoologjik, në shoqëri me shtazët e egra. Kur shikohet
statistika e ekzistenës së banorëve, kuptohet menjëherë se në atë
mjedis shtresat e ndryshme shoqërore janë të ndara, pleqtë janë të harruar,
të urrejtur etj., pse qenë shpallur gjysmëzotëra, ishin në gjendje t’i
varrosnin për së gjalli në Kopsht. Strukturat e tilla shoqërore i tërheq
zvarr segmenti i inercionit kundërshtues që ishte pjellë e pakënaqësive
dhe që shpiente kah grindjet, kryengritjet, krimet e një lufte qytetare që
diskursi e quan: zezonë.
Në kornizat e këtij romani, autori s’lë pa prekur piramidën shfrytëzuese
të zbatuar në formën biologjike, të njohur si lufta për ekzistencë ose
se: njeriu për njeriun është ujk! Njeriut të ndershëm i vihen kurthe të
ndryshme dhe në këso raste e pësojnë zejtarët, punëtorët, gratë, pleqtë,
dhëndurët, vashat etj. Thënë qartë, gjithkush që s’bënte pjesë në
kupolën e klikës sunduese është viktimë. Pikërisht të gjitha këto probleme
ideore i trajton shkrimtari Marin Camaj në romani “Karpa”.
Ngjarjet e zhvilluara në këto vepra paraqesin ambiciet e sëmura
të figurave që veten ua ka ënda ta quajnë udhëheqës, kur kihen parasysh
këto probleme, kuptohet se ata janë të etshëm për pushtet e për
përfitime, ata janë grykës të paskrurpullt që në çaste e periudha të
ndryshme shoqërore, të njohura e të panjohura, Martin Camaj i pasqyroi me mjeshtëri bindëse si në romane, novela, drama, dhe në shumë
vjersha të nënshkruara nga ky autor.
Parë në kuptimin psiko-socilogjik, Malësia e Camajt është e njohur
për më shumë legjenda e burra bujarë e fisnikë, punëtorë, zejtarë,
por edhe pse janë në gjendje të vështirë ekonomike dhe jetojnë në
varfëri, ata janë të matur në fjalë, s’dinë se ç‘është urrejtja, zemërimi,
inati. Ata janë mikpritës, zemërgjerë, të zgjuar, të gjindshëm në çdo
situatë etj. Autori në mënyrë origjinale pasqyron rregullat e jetës patriakale
në katunde, shtëpi, qendra blegtorale, ku burrat janë të zotët e
shtëpisë, kryetarë, përgjegjës, drejtorë, etj., por ka raste kur edhe nuk
kishin përgjegjësi të mjaftueshme në mjedisin e vet, jetojnë si parazitër;
urdhërojnë e s’punojnë asgjë, punët e ndryshme kalonin në kurrizin e
grave të tyre që punonin ditë-natë. Janë nëna të devotshme, por trajtohen
si robëresha. Kishte edhe të atilla që iu ngjanin zanave e perrive.
Ato me shpesh urrehen, dashurohen, rrihen, por edhe dhunohen!
Në prozën e këtij autori vihet në shënjestër shtresa e gjerë njerëzore
që kundrohej në suaza të dokenores, ku vlerësohet lart përkatësia e
kreshnikëve në njërën anë dhe në anën tjetër rri poshtërimi i tyre nga
pala e pushtetmbajtësve kokëzbrazët. Kështu këto ide marrin imazhe
magjike e fantastike, shpeshherë edhe kuptim racional të thënë me
rrotëlla, që në këto vepra të artit evulojnë krejt papritmas. Malësorët
kanë jetë të rëndë, janë punëtorë të vyeshëm, janë zejtarë të shkathët
që iu pjell mendja, ata nuk dinë të lëvdohen, atë pak ushqim që e kanë
e ndajnë mes vete.
Në romanet e Martin Camajt s’kemi konfrontim me armiq të
huaj. Tek-tuk në shtresat e këtyre ngrehinave letrare shfaqen armiq të
shtresave të ndryshme që dalin nga hapësira jonë. Kundërshtimet ndaj
sistemit a klikës në pushtet janë të dukshme. Malësorët dinë t’i rezistojnë
pushtetit të egër, ata duan të jetojnë sipas dokenores së vet. Kishte
raste kur sistemi në fuqi nxiste mercenarë për të kryer atentat, (si në
rastin e Ilegalit, i cili qe kthyer në atdhe pas mërgimit të gjatë) dhe sërish
shpërlajnë duart se gjoja s’kishin dorë në tragjedi.
Gjyshi në romanin “Karpa” del armik i banorëve të vet. Por përsa
u përket raporteve të tilla, ato marrin kah e nuanca të ndryshme gjatë
një çasti e gjatë një kohe që ishin pjesë përbërëse, por edhe ide e strukturimit
të romanit. Kjo çështje s’është aspak më e mirë as në mjedise të
tjera. Qyteza, e udhëhequr nga Gjyshi jetonte në gjendje ankthi. Fillimisht
duket se aty mbretëron një qetësi e harmoni mes banorëve të
saj, por kjo ishte bindje e përkohshme, sepse nën rogozë qenë hedhur
mbeturinat që veçse prisnin rastin të helmonin ambientin. Shpirti i
karpasve vlon nga urrejtja, mosdurimi, që ai dhe plakat kishin shkaktuar
fatkeqësi të paharrueshme, në Karpë, Kopsht Zoologjik, Bjeshkë,
që kundërshtarët e tyre nisin e mendojnë për një kryengritje, kështu
pas një strategjie të menduar gjatë del në skenë komploti që sjell zezonën.
Ç’është e vërteta, luftën e pasojat e saj autori i pasqyron në mënyrë të
përciptë. Lufta më tepër jeton në mbamendjen e brezit që ua kishin ritreguar
pasardhësit e fisit që paraqiten herë pas here edhe në romanin e
shkurtër “Pishtarët e natës”. Fjalën e kemi për të atin e Nikës që vdes në
Jemen, duke shërbyer ushtar i paguar (mercenar) i ushtrisë turke. Bijtë
e tij për këtë rast qenë traumatizuar, sa t’atin s’e përmendnin me ëndje.
Ata kështu vepronin, sepse ai qe vrarë në ballë të betejës e nuk i lejohej
që një malësor i lirë dhe për më tepër një i krishter nuk duhej të vdiste
në Jemen, duke luftuar në krahun e armiqve! Ndryshe nga vëllezërit,
Nika mendon dhe e arsyeton veprimin e tij, se ai kishte shkuar për të
siguruar tokën e bukës për vete e të bijtë; atëbotë toka ishte shumë e
çmueshme për të dalë nga mjerimi. Lufta asaj familjeje i solli tragjedi
dhe emër të keq në atë vis. Një motiv të ngjashëm me këtë e trajtoi në
veprën e tij edhe Gj. Fishta, kur Marash Uci i tij, ai kreshnik malesh, në
rini kishte qenë luftëtar turk, por nga andej kthehet si një hero.
Kur kihen parasysh këto skena luftrash që (s’)janë vetëm çështje
fiktive por poetika romanësiore i zbaton si tekst letrar, në këso raste
ato duken se marrin formën e një mbarshtrimi artistik me vulë të
posaçme të kohës e të hapësirës së artit virtual, sesa fakturë e veprës së
artit real, që në faqet e shumta të këtij lloji lexuesi prek e numëron me
mijëra plagë; që janë pak më të rënda pikërisht ato që shkaktohen nga
gabimet e së kaluarës sonë.
Mbas këtij kaosi ndodhin thyerje të mëdha në psikologjinë e
banorëve, të cilët nuk mund t’u bëjnë ballë gjithë të këqijave, ata e
pësojnë shumë rëndë zezonën, vuajnë për së teprëmi. Banorët jetojnë
me zemër të thyer. Por, vetëm pas vrasjes së Gjyshit e plakave, Ajkës e
Katallanit, ndjehet se banorët karpas marrin frymë lirisht.
Gjendjen e rëndë psikologjike të heronjve, Martin Camaj e ka konceptuar
me logjikë të shëndoshë. Në atë mjedis bindshëm e paraqet
pozitën dhe opozitën e radhitur në një rend të ri dokënor që kishin
rregulla hierarkike të tipit të familjeve patriarkale, por që autori këtu
i modifikon, duke ua shtuar edhe rendin e materiarkatit, si formë e re
me aktorë të njohur e të panjohur, por jo edhe të nënçmuar në Iliri si
tek fqinjët e tyre.
Diskursi i kushton rëndësi portretit të njerëzve racionalë e gjakftohtë
që arrijnë t’i bëjnë ballë zezonës. Kur nis tragjedia, Romancier
shquhet si strateg që mund të mbajë gjendjen në duar të veta, edhe pse
yshtet nga Ajka, por ai di t’i udhëheqë shmirjakët i ndihmuar nga Iriu,
paraardhësi etj. Lufta nuk përshkruhet hollësisht, por rreth saj autori
jep një pasqyrë telegrafike. Vetëm pas përfundimit të saj Romancieri
duket tejet i rraskapitur, i dëshpëruar, ka shpirt të plagosur, nuk ka
ëndrra të dikurshme për jetë, nuk mund t’i frenojë ndjenjat; martohet
me një vashë të re. Femrat e mbetura gjallë i qajnë të mbeturit në luftë,
për këtë fatkeqësi tragjike vishen me rrobe të zeza.
Tërë lufta bëhet sipas skenarit të një klike të fshehtë, e cila komplotin
e nis në fazën e parë sipas zbatimit të formës anarkike që është
model i suksesshëm i luftës speciale edhe ashtu do të përfundojë, pasi
merr me vete shumë viktima të pafajshme. Klika e sëmurë për pushtet,
qëllim kishte marrjen e fronit me çdo kusht, pa kursyer gjakun e derdhur
në atë rast. Lufta sjell shumë dhimbje që karrieristët e ndezën, për
të përfituar, por si për ironi: vetë digjen në fund.
Punë me logjikë bën Romancieri, i cili kur e sheh se Voni është
kundër luftës absurde, i thotë: “Mbasi s’po don me i përlye duert me
gjak, po të ndryjmë dikund në ndoj shpellë në shkëmb.” Barnatari s’pajtohet
me këtë ndryrje, por çdo kundërshtim ishte i kotë. Pastaj meqë ai
qe akuzuar si njëri ndër shkaktarët kryesorë të gjakderdhjes në Karpë,
pranon të ndryret. Në fund kur kalon lufta Romancieri ia zbulon Vonit
se ata që ishin kundër lirisë së tij, s’ishin më ndër të gjallë: Gjyshi, Ajka,
Katallani etj.
Në konstruktimin e romanit “Karpa”, tema e dramacitetit, tragjedia,
dhuna, përbuzja, shfrenimi etj. janë më të thelluara se në romanin
“Rrathë” dhe motivet e tij duken se kanë veçori të veçantë. Ndërkaq
në “Karpë”, fabula romanësore është ngritur brenda konturave të përgjithshme shoqërore, ku shumë personazhe e kishin pësuar “mo’zo’ma
zi”! Këtu dallon edhe raporti i banorëve me shtresën sunduese; në
“Karpë” mbisundonte një bindje, një pajtueshmëri e pakuptueshme
mes shtresës së ulët dhe asaj sunduese. Ata përkulen ngase frikësohen
nga paria, e cila ishte në gjendje që çdo zë kryengritës ta shuante
me gjakderdhje. Aspak më mirë s’e kishin as shmirjakët që jetonin të
ndarë nga nuset e tyre dhe u shërbenin interesave të kastës në pushtet,
andaj jo rastëshit ata i japin besimin Vonit, meqë ai qe i vetmi njeri që
u interseua t’ua ndërronte mënyrën e jetesës monotone, duke vënë në
zbatim gjimnastikën e mëngjesit në ajër të pastër të bjeshkës.
Krejt ndryshe janë raportet në romanin “Rrathë”, aty banorët e Tri
Ripave kanë alergji ndaj njerëzve të pushtetit të ardhur nga fusha. Ata
kanë fuqi të jashtëzakonshme dhe organizim befasues për të mbrojtur
Cubin. Pastaj janë aq të shkathët sa pushtetin e fushës e ironizojnë se
ishin të verbër, meqë u shërbejnë personave të prirur të bëjnë çdo gjë
për të nënshtruar malësorët dhe në këtë rast edhe donin t’ua humbnin
të drejtat.
Shkrimtari Martin Camaj është mjeshtër i fjalës artistike, ai shkruan
për çeshtje të ndryshme dhe shumë të ndjeshme, tekstet në roman
kanë shumë elemente artistike si: metonimia, ironia, alegoria, simboli
dhe arti i gërshetuar, që qëndron mes linjës së artit klasik e atij modern,
pa rënë në kthetrat banale të metodës realsocialiste, as edhe në
ngjarjet monotone të përditshmërisë që atëbotë ishin të bollshme e të
fabrikuara në mënyrë seriale nga fundamentalizmi i sistemit totalitar
ekstrem i egër, që diskursi i tillë di t’i ironizojë, pikërisht duke futur
në përdorim modele e mjete artistike e estetike, me vepra virtuale e jo
me atë reale. Teksti i tij artsitik është i mbështjellë me kolorit arti, që
vërehet në secilën vepër të tij.
Tekstet letrare të këtij autori janë të shkruara me gjakftohtësi e mprehtësi
intelektuale, që s’lënë pa prekur pikat më nevralgjike të tragjedisë
sonë në të kaluarën, kur pushtuesit eksperimentonin popullin. Këtu
edhe qëndron mosbesimi i malësorëve ndaj çdo pushteti. Ata ishin
mësuar të shohin hapur sesi këta eksponentë mesjetarë e bashkëkohorë,
të veshur me rroba pushteti, vidhnin pasuritë kombëtare, ndërsa
populli rropatej me instiktin biologjik: “me qenë a mos me qenë!”
Duke kundruar fabulën e këtij romani e të prozave të tjera, autori
nuk zhytet në historicizëm, por i rri besnik poetikës, duke hulumtuar
psikologjinë e shpirtin intim të personazheve; në këtë mënyrë edhe
veprat marrin pamjen dhe konturat e qëndrueshme të artit të mirëfilltë.
Thjesht hyjnë në mesin e prozave serioze të letërsisë sonë. Pjesa
dërrmuese e artit të tyre mbajnë vulën e epit kreshnik, verior, që
është krenaria e popullit, ato mbajnë tonin origjinal të malësorëve që
janë arqitip të kreshnikëve. Personazhet s’janë të paprobleme. Arti i
ligjërimit buron nga shpirti i tyre, që rrjedh në mënyrë të heshtur, ku
edhe spikatet bota e brendshme që ka nivel të ngritur në suaza të artit
të sprovuar nga një vokabulouar i vëmendshëm e tolerues që gjithmonë
fjalët i qëmton dhe i shqipton me logjikë, duke u mbështetur në
urtësinë dhe në mençurinë e së kaluarës sonë. Kështu, teksti i tillë merr
ngjyrë artistike.
Jemi të bindur se me kalimin e tensioneve të ashpra ideologjike të
spektreve e të forcave të ndryshme, këto vepra do të bëhen pikëvrojtim
i sinqert jo vetëm për teorikët, estetët e letërsisë, por edhe për filozofët,
sociologët, historianët, të cilët këto çështje do t’i kundrojnë dhe do t’i
interpretojnë sipas pikëpamjeve të tyre shkencore. Këtë kthesë studimi
e mundëson analiza dhe leximi i mirëfilltë i këtyre veprave, vetëm pasi
të kalojë një kohë dhe të krijohet një klimë a distancë tjetër kohore.
Dimensioni shoqëror i shkrimtarit nuk ndalet në reflektimin e
mjaftueshëm të mjedisit urban. Këtë segment autori e paraqet pjesërisht,
për të mos thënë se e anashkalon. Motivet nga ambienti urban
s’janë reale, por thjesht ato shfaqen të trilluara. Proza me këto tabllo
s’ka as dhjetë faqe. Kalimthi përmendet Shkodra a Rozafa. Imazhi i
qyteteve të tjera del i zbehtë dhe tejet i tejdukshëm, monoton, sfilitës.
Këtë imazh kanë qytetet shqiptare. Kurse qytetet italiane, në anën tjetër,
si Padova, Venecia (Venediku) Raguza (Dubrovniku), por edhe Ulqini,
Prizreni etj., kanë shkëlqimin e njohur mesjetar të pakapërcyeshëm,
që krahasohen me perlat europjane. (Subjekti i novelës ”Gjon Gazulli“
është i shekullit të mëhershëm, që vendoset në këto qytete të sipërpërmendura).
Ndërkaq çështja religjioze, sociale, identiteti tradicional,
kombëtar shqiptar vihet në shkallë të rrezikshme, absurde. Ideologjia
ishte aq monstruoze, sa që mosdurimi konfensional acaron vëllain me
vëlla (Bardhi-Drenashi), që është një moment tejet rrëqethës e tragjik.
I pari luftonte të dytin, i dyti për hir të ndjenjave vëllazërore, por edhe
duke u mbështetur në parimet e filozofisë së religjionit, është i gatshëm
të largohet nga sekta e fshehtë religjioze, për hir të vëllait që ishte pjesë
e traditës dhe e krenarisë të Tri Ripave, të cilët në këtë formë i bënin
ballë sistemit në fuqi.
Banorët që jetojnë në qytete u përkisnin shtresave të ndryshme, ata
ishin zejtarë të zejeve të ndryshme, kryetarë visi e qyteti, shmirjakë a
ushtarë ose argonautë, nëpunës të ndryshëm, mësues të harruar e të
nderuar, gazetarë kryengritës, policë të detyruar që të kryejnë punë
kriminale, shkrimtarë të izoluar, shkencëtarë të harruar e të varrosur
për së gjalli, artistë të injoruar, politikanë të instrumentalizuar, diktatorë
senilë, amazone të pashpirta, nimfomane të rrezikshme, sirena
provokuese, kodoshë të mërzitshëm etj.
Sistemi totalitar (në romanin “Rrathë”) është “vigjilent” dhe ka në
shënjestër çdo njeri që punon, jeton në mënyrën e vet. Edhe zhurmën e
fjalët më të fshehta sistemi i tillë “i dëgjon”, për këto arsye ata angazhojnë
“specialistë” që të eliminojnë çdo zë kundërshtues, pa i dhënë llogari
askujt, por mbështeten në disa parime absurde të luftës së klasave,
luftës së ftohtë që sipas filozofisë së tyre çnjerëzore “armiqtë” duhet të
hanë dhe. Masat represive duken se kanë sukses në ambientin urban,
por jo edhe në atë rural. Përkundrazi, ata solidarizohen me Cubin që
himnizohet si hero dhe merr dimensionin e famën e arqetipit kreshnik.
Në fakt, banorët e Ripës janë njerëz të varfër, por krenarë dhe s’përkulen
para kurtheve të sistemit e lajkatarëve që bredhin nëpër malet e
tyre. Në këtë mjedis vërehet përçarja e karakterit social: malësorët i
urrejnë qytetarët, sepse sipas tyre, ata janë të përkulshëm e të gatshëm
të përqafojnë çdo sistem që vjen, gjë që edhe përmes tyre e pësonin
malësorët. Në këtë gjendje vihen në sprovë ata, kur i biri i tyre Bardhi i
lufton pasi merr rriskën e sistemit në fuqi dhe fiton përbuzjen, ironinë,
përjashtimin e heshtur nga banorët ripas.
Përkundër antagonizmave të mëdha shoqërore, pala kundërshtare
s’qe e aftë të organizohet kundër diktaturës që nxjerr kokë në romanin
“Rrathë”, por mbeti në suaza individuale të përfaqësuara nga
kryengritësi i vetmuar i ardhur nga mërgimi pas dhjetra viteve, siç qe
Ilegali ose Cubi. Kurse e kundërta ndodh në romanin “Karpa”; Shkriba
nuk i kursen fjalët urrejtëse kundër Qytezës së udhëhequr nga Kryeplaku. Kështu vepron edhe Drejtori i Kopshtit. Duke i ditur opozitarët
e Qytezës, dikush tjetër e nis kryengritjen dhe krejt të tjerët do e gëzojnë
lirinë.
Autori ka parasysh kornizën e qartë të një mjedisi të ngushtë, a të
një klike që rreze veprimi ka në shumë fusha të jetës. Shtresat e tilla
shoqërore, për të gjitha priviligjet e avantazhet që gëzonin mbanin
bekimin e çiltërsisë gjenealogjike. Ata shtrydhen e ndrydhen, i lënë
të vuajnë ekonomikisht, se vetëm në atë mënyrë mund t’i sundonin,
por jo edhe t’i poshtëronin. Kur malësori e sheh rrezikun e tillë, rrok
armët, mbrohet nga egërsirat e malit e të qytetit.
Shpirti kryengritës i papërkulur i heronjve s’pret ndihmë nga jashtë,
por thjesht, atë ndjenjë e mëkojnë me zemër që qetësisht shpërndahet
nëpër damarë. Ky fenomen ka si bazë idealet e mëdha, por jo përherë
do të ketë përkrahje e sukses.
Mrekullia e këtyre prozave qëndron në faktin se idenë e tyre arti i
ligjërimit nuk e merr nga faqet historiografike, por thjesht nga arsenali
trillues, por edhe nga letërsia popullore dhe kështu shndërrohet
a pëson metamorfozë ideja dhe kompozicioni i këtyre teksteve letrare,
që janë prodhim i hapësirës etnike, kreshnike, që autori i ngre e i modelon
në suaza fiktive dhe mbi të gjitha artin e tillë e fsheh nën vellon
e ironisë, alegorisë, sarkazmit, ku edhe vë në shënjestër kokën e një
sistemi totalitar që duket se është si i një dinosaurus, ndërkaq trupin e
ka të vogël. Autori këtë botë e ka frymëzim, ndërsa propagandën mediale
të rrejshme të këtij sistemi kronikë dhe gjithë gabimet e tij i vë në
majë të penës.
Duhet përjashtuar në këtë rast novela “Gjon Gazulli”, që autori
mëton ta shkruajë tekstin letrar mbi biografinë e një shkencëtari të
mesjetës sonë. Fabula e saj s’është e thënë të ketë karakter autentik a
historik. Ai shkruan mbi jetën e tij, dhe duke shkruar ashtu në këtë
novelë, shihet se është njohës i mirë i artit, i filozofisë, psikologjisë,
antropologjisë, ku edhe do të bredhë heroi ballafaqohet me sfidues të
shkencës e personazhe fantastike, siç është gruaja e tavernës. Në këtë
novelë autori pasqyron portretin e një shkencëtari, diplomati, vëllai,
filozofi, dashnori, humanisti të vetmuar, që në kohë të pleqërisë kujton
dhe e çmon origjinën e gjuhën e të parëve, të cilës nuk i qe kushtuar sa
duhet dhe nuk i ndihmoi të zbardhë diç nga ajo periudhë e lavdishme.
Etnosi, etosit, doknorët, kanunorët (si probleme antropologjike, por
edhe çështjet kreshnike, dragonjtë, zanat, orët, shtrigat, perritë, rapsodët,
artistët, hijet, shpirtërat, djajtë, hamshorët, sirenat, kodoshët,
nimfat etj.,) janë disa nga arqetipat e diskutueshëm të korpusit e të
strukturës ideore që provokojnë lexuesin këto nëntekste të bazuara nga
këto arqetipe të sipërshënuara.
Në një prizëm të rrallë, autori pasqyron atmosferën e riteve, të kremteve,
koncerteve të ndryshme të malësorëve, si në romanin “Rrathë”,
kur festojnë dyndjen e barinjve me bagëtitë nga bjeshka. Ceremonia
e tillë ka pamjen e një festivali mbretëror. Në atë rast këndohen këngë
kreshnike, vallëzohet, ushqehen në mënyrë princore një herë ose dy
herë në vit, andaj edhe banorët e asaj krahine gëzohen, por edhe kujdesen
të mos bëjnë gabime e të mos i zë sherri me sistemin. Veç këtyre
çështjeve, autori paraqet edhe rite të tjera që mbështeten në etikën,
filozofinë popullore, doke e në traditën e rrallë të viseve malore. Në
këtë pjesë hyjnë ritet e të kremtave familjare ose edhe ato masive, siç
detyrohen t’i organizojnë gjatë pritjes së traktorëve në Ripë. Ka qëllime
të paqarta, me prapavijë provokuese dhe në një farë mënyre matet pulsi
i opinionit, por edhe futen në ledhe për të zbuluar a ndriçuar çështje
enigmatike, bazuar në psikën e ndjeshme e të bujshme të malesorëve
që nuk flasin shumë. Në këto rrethana vërshojnë paragjykimet, fjalët
shpifëse, të cilat i kurdis sistemi.
Riti i martesës lidhet me doket e lashta shoqërore dhe kodin e ashpër
shoqëror – juridik, ku zbatohen rregulla strikte popullore që s’janë të
kuptueshme për breza e mjedise të ndryshme. Kështu ritet, veç karakterit
juridik, kanë karakter biologjik, ku Martin Camaj qëmton intrigën
martesore dhe i bën ballë sfidës së martesës së fiseve. Martesa e tillë
është strumbullar i të këqijave që e kishin pësuar edhe shumë dhëndurë
të tjerë, para Vonit. Ai s’kishte bukuri a dukje të jashtëzakonshme,
por kishte profesion të barnatarit që çmohej shumë në Karpë. Ai me
trup ishte disa gishta më i vogël se Bora. Pa arritur në Karpë, e shpifin
se është spiun i fisit të vet. Ai është i shkathët në zejen e vet, i mençur,
i shoqërueshëm me shmirjakët që e adhurojnë, sepse atyre ua zbuloi
“gjimnastikën në ajër”, por edhe aeroplanin fluturues, theu rregullat
e Qytezës. Më në fund ai martohet me bukuroshen Juditë, që është
stërmbesa e zotit të Karpës që mendonte ta trashëgonte fronin.
Ideja e këtyre prozave nis nga disa paratekste karakteristike, siç janë:
përrallat, ndodhitë, anekdotat, mitet, këgët etj., që transponohen drejtëpërdrejt
nga epi i pasur popullor në prozën artistike dhe duket që
kjo poetikë pasurohet nga brumi, balta, peizazhi i natyrës autoktone
malësore, duke i paraqitur të gjitha shtresat shoqërore, partitë, brezat,
gjinitë, etj., që janë me interes për lexuesin.
Ideja në romanin “Djella”, si element i strukturës letrare, ka rëndësi
të dukshme, shfaqet në rrafshe të ndryshme motivore, në mënyrë të
veçantë poetika e tillë realizohet me sforcimin e arkitekturës së lirikës,
rrëfim meditues, dialog të logjikshëm, monolog të kondenzuar. Rrafshi
i parë dallohet në përdorimin e narracionit të kursyer, që duket se
evoluon nga raportet e acaruara njerëzore dhe kështu vërtitet nëpër
horizonte e segmente të natyrshme të shpirtit të ndjeshëm e të thjeshtë,
që ndjehet i nëpërkëmbur nga ingranazhet e pushtetit represiv. Ideja e
romanit shfaqet me shtresë filozofike të bazuar në jetën e banorëve të
zakonshëm, që varet nga qeveritarët, parimi i të cilëve është t’ia zënë
gojën çdo kundërshtari dhe dëtyrë e përhershme e tyre ishte të kujdesen
më tepër rreth intelektualëve që t’i mbajnë të izoluar.
Motivi i tillë sikur vë në lojë postulatet e atij pushteti të pasigurt, që
trembet nga hija e vet. Qeveria vuante nga kompleksi i pashërueshëm i
luftërave klasore, që thelloheshin me konflikte njerëzore dhe kështu vihej
në dyshim siguria dhe ekzistenca e tyre. Pra, në këtë mënyrë donin
të eliminonin “eksponatet” e rrezikshme që konsideronin se janë dikushi
në shoqëri, e që vërtet ishin dhe kishin ndikim, sepse çmoheshin
si intelektualë, mësues, poetë.
Ideja e aferës së dashurisë paraqitet me freski në këtë roman. Të
rinjtë i tërheq shfrenimi, paskrupulltësia, jeta e lirë që bie në kundërshtim
me doket e Ndërsanës. Ndjenja e të rinjve nxjerr në pah jetën e
ngurtë dhe mëton të shqyejë moralin e rrejshëm të të moshuarve, të
cilët martesën më parë e trajtojnë si akt burrëror, ndërkaq kur shohin
se si dashurohen të rinjtë, sikur i xhelozojnë, por jo rrallëherë edhe u
ngrenë kurthe. Mes këtyre dilemave jeton Djella, intrigat e së cilës i
shtynin miqtë të thereshin mes vete (Curri e Cubi), ku i pari e pëson
nga i dyti.
Kështu, me këtë motiv autori ngre një problem mbase të rrallë, që
ndodh në një kohë dhe mbetet në kufij fiktivë e të përsëritur edhe në
veprat tjera, me heronj të tjerë. Ka raste kur këto momente zbulojnë
naivitetin rinor, probleme njerëzore në ethe, fytyrën e vërtetë të Ripës
së vënë në rrathë të tërhequr të pushtetit represiv, i cili një ditë pa tjetër
se do të kalbej e do të pëlciste, por edhe do t’i jepej për krye ai rrip,
dhe prandaj me të drejtë peripecia e artit të ligjërimit tingëllon dhimbshëm:
“Breznisë sime i ishte mbushë mendja se të gjithë, edhe ata që
sundojshin atje nalt, pa përjashtim, ishin jashtë në borë e shi, po pak
njerëz e pohoshin këtë. Por do të vishin kohë edhe ma të vështira dhe era
e bora do të baheshin edhe ma të ftohtë.”21 Dhe shih ironinë; mu për këtë
problem heroi kryesor i këtij romani, gjoja si për te ndërruar botën, i
jep detyrë vetes të zgjedhë rrugën më të lehtë, por edhe më të vështirë:
“me u ba poet!”.
Proza shfaqet me skenë të dukshme e të padukshme, një moment
tendosës, ku vërshon absurdi totalitar i gjithëfuqishëm e i gjithëpushtetshëm;
një malësor i vetëm assesi s’pajtohet të jetojë pa pushkë,
më të cilën kishte lindur, rritur dhe ishte plakur: “Mos pyet ma tej! Mo’
Zo’ se çka na ka gjetë! Kur i bishim malit me to në krah e ngjesh për bel,
edhe toka u drithte nën kambët tona, veshë në xhamadana ari e tirq të
lehtë, bardh si endja e kumbullës. Sall nuk fluturoshim se gja pa ba nuk
leshim more burrë! Hee! Këta qiti Zo’ fare...se kanë shtrëngue ding! Si me
rrathë hekuri...”22
Nga këto fragmente vërehet se pushtetarët shtojnë masat represive
dhe ua tregojnë dhëmbët banorëve, në malësi edhe në qytet. Masat e
tilla represive acarojnë banorët e Ndërsanës; ndjehen të pasigurt, të
rrezikur, të trembur, të frikësuar nga sistemi. Nisur nga paraqitja e
kësaj ideje, lexuesi s’do ta këtë vështirë për ta kuptuar se njerëzit e këtij fiksioni ideor thyhen para intrigave e prapaskenave të sistemit, që s’arrijnë
të angazhojë dikë që ka origjinë nga ndonjë familje e njohur, por
ata e komprometojnë, e mashtrojnë; varfanjakë të dyshimtë, të cilëve
u japin poste në këmbim të shërbimeve; me paga të majme, banesa,
etj. Por, tërë këto veprime ishin mashtruese, ngase i hedhnin jashtë në
çastin kur nuk u shërbenin mafisë “qeveritare”!
Në një fazë tjetër rri ideja e personazheve (në romanin “Djella”) që
janë në konflikt, (si Bardhi e ndonjë tjetër) që vërejnë ofensivat fyese,
persekutues që kalonin përmes kurrizit të tyre. Aty ka pezëm e urrejtje,
nga aparati i egër shtetëror që me banorët e asaj ane bën eksperimente,
ushtron dhunë, vetëm pse s’binden me zgjedhën e imponuar, edhe pse
nga varfëria mezi mbaheshin dhe shpirti u kishte ardhur në majë të
hundës. Andaj, mu për këto arsye ata s’pranojnë të përfillin atë sistem
që bie ndesh me mënyrën e jetës së tyre. Gjendja e tillë hap hulli ndasie
mes njerëzve raportet e tyre, por edhe në fushën filizofike, psikologjike,
shoqërore etj. Qëllimi i tyre ishte t’i nënshtrojnë, për të sunduar diktatura
sa me tepër.
Në këtë vepër autori mëton t’i ngre shumë dilema në nivelin e motiveve
origjinale dhe bën përpjekjet për t’u thënë lamtumirë fatkeqësive
njerëzore, komplekse për t’u zgjedhur problemet e Ndërsanës. Në
veçanti Bardhi i mbetur në një shkollë katundi moçalor, i vetmuar e i
vrarë në shpirt, ngryste jetën me kujtime të hidhura që i kishte përjetuar
gjatë një kohe sa kishte shërbyer mësues apo ishte internuar dhunshëm,
etj.
Gjatë leximit të romanit “Djella” shfaqet imazhi i veçantë i një province
të harruar mes një moçalishteje që nuk jemi mësuar ta hasim në
faqet e teksteve të artit të këtij autori. Ndërsana ka tipare të ndryshme
Yrjet Berisha nga lokalitet e tjera të gjeografisë së opusit të tij letrar, është e vendosur
në një fushë, mes malësisë e qytetit. Në këtë hapësirë, krahas
klimës e ambientit jo të përshtatshëm e të mërzitshëm, jetojnë banorët,
që i nëpërkëmbën qeveria duke i injoruar. Mes kësaj dileme ngritet
fuqishëm ideja polarizuese e atmosferës tendosëse që ekzistonte mes
banorëve me origjinë vendës dhe ardhacakëve që dalin në nivelin e
një vepre fiktive me ngjyra banale e që imiton kohën dhe hapësirën e
amulltë të një ambienti sfilitës e të varfër.
Jeta e Bardhit rrokulliset shkretueshëm dhe është e paperspektivë,
mbyllet në banesën e shkollës, i shoqëruar nga një koleg, prindërit e
nxënësve i shihte njëherë në vit, kurse puna me nxënës i qe bërë monotone.
I gjetur në këtë hapësirë, ai i nënshtrohet lojës, rregullave, parimeve
e vullnetit të sistemit që eksperimentonin nervat e moshën e tij.
Tok me të vuajnë edhe banorët tjerë fatlig të Ndërsanës që nuk e kishin
aspak më lehtë; shumicës i qe zënë bishti nga aparati shtetëror. Veç
kësaj situate aty s’ka gjallëri as në kooperativë a te zejtarët e pakët që
bënin jetë të vështirë, të padurueshme. Ka shfrytëzim shtazarak të krahut
të punës, ashtu si i ndodh Currit, i cili merr një arë për ta punuar
nga një zotni i qytetit me përgjysmë.
“Fytyra e remet (kushedi se çfarë race ishte, thotë Curri, ndoshta
ndoshta me përardhje arabike, përzie me këtë të tonën!), matunia e këtij
zotnie në ndeje dhe kuvendi i kishin mbetë të ngulun në tru malësorit,
sidomos fjalët e fundit:
“Shiko, a i sheh këto katër kokrra drithë në shuplakë të dorës sime? Dy
janë të mia e dy janë tuat. Mbaje në mend mirë: dy kokrra drithë, unë –
dy, ti – dy, në dash merre tokën, në dash lene.”
Këtë rrëfim të shqiptuar nga narracioni i Currit shqiptuar me
cinizëm mbi tregtarin, pa lënë anash sjelljet e gjuhën e tij që e dinin
ndërsanasit, sepse dikur edhe ata nga zotnia në fjalë e kishin huazuar
atë tokë pune. Por këtu ngritet edhe një problem tjetër, sa i thjeshtë, po
aq filozofik; ndërsanasit e huazonin atë tokë veç të mos i bjerë në duar
të malësorëve që shpërnguleshin nga trojet e tyre e vendoseshin në fushë.
Veprimi i tillë zbulon problemin e mosdurimit njerëzor e krahinor.
Ndërkaq, Curri s’shikohej me sy të mirë nga askush në atë trevë.
Pastaj, ai merr guximin e tepruar t’i vardisej Djellës. Bardhi kur mëson
për këtë simpati, largohet nga ajo intrigë dashurie për arsye morale,
por nga ajo s’heq dorë Cubi. Vasha kishte filluar të bëjë aventurë me
Currin e me Cubin (kështu e akuzon shoqja e vet Sosja)! Në fund mu
për këtë problem pafajësisht e pëson Curri nga ish-miku Cubi, që buzë
moqalishtës e ther me thikë. Këtë tragjedi mundohet ta sqarojë më
vonë Djella, që e merr mallkimin e mikeshës Sose: “ (…) ke ra mes dy
burrash ti dosë dose!”. Në këtë rast shpifet se gjoja Djella s’kish qenë e
qetë edhe me disa burra të tjerë, por këtë e demantonte Bardhi. Kështu
që, e gjetur mes mallkimit e injorimit të banorëve ndërsanas, ajo në
fund si e vetmuar që mbetet, por edhe e mallkuar, largohet “me nji
njeri që s‘e donte.”
Dashuria në këtë roman kushtëzohet, varësisht nga rrethanat e rastet
e ndryshme që s’përkonin a s’pajtohen mes vete. Edhe dashuria e
Bardhit e e Shpresës, kalon përmes krizave, mospajtimit, botëkuptimeve
të ndryshme. Ai përbuz vashën, e cila sipas tij shtirej si e ditur
dhe se gjoja nuk ishte e denjë për të ajo mësuese. Dhe kështu duke e
parë injorimin e tij ajo largohet nga ai edhe pse qenë të fejuar. Kështu
morali i tij bie në sprovë; ai humb çdo gjë, duket njeri i humbur, duket
se është i përjashtuar nga shoqëria, është i përndjekur dhe s’është i aftë
e i vendosur në jetë. Jeton i izoluar. Jeta e tij merr përmasa absurde,
s’ishte në gjendje për t’u kujdesur për hallet e problemet e dashurisë.
Dikur pajtohet me “fatin” që ia kurdis pushteti që e mbikëqyrte, por
nuk fliste haptas për këtë çështje të ndjeshme e të rrezikshme. Sado që
qëndrimi i tillë duket racional e i logjikshëm, në fakt ia rrënon jetën,
karakterin, qenien.
Parë nga konteksti ideor filozofik, shkrimtari i kushton rëndësi
ngritjes së problemeve njerëzore, etike, praktike, katarsisit, të ndërtuara
përmes një nënteksti të ngritur në një sipërfaqe të diskursit të
ngjeshur. Në këtë fushë dominante, arti i ligjërimit mëton të trajtojë
një aliteracion të ngritur me një semiotikë kohezive, ngase receptimi
kërkon një dekor të gërshetuar me artin modern. Korpusi i kompozicionit
parodizon gjërat banale, gjoja: jetën e re (sic), por kunjat e
pengesat patriarkale zvetënojnë imazhin e ëndrrave të të rinjve. Shtresë
të një teksture magjike e fantastike në romanin e parë autori e paraqet
edhe me këtë fragment:
“ Tri vjet rresht mbas largimit të saj nga Ndërsana çdo mot të Ri,
dikush anonim, mbas hamendjes së Bardhit Djella, i paska dërgu dhuratë
një kulaç, lloj ambëlsine që e gatojnë në Ndërsanë me miell gruni të
fortë. Në tulin e çdo kulaçi ai kishte gjetë një monedhë argjendi...Derisa
të tjerët veprimin e saj e interpretonin magji, vetë Bardhi pohon se ajo
donte me jetue në kujtesën time për disa stinë...”24
Ky shembull s’do interpretim të gjatë, as shtrydhje e ndrydhje truri,
sepse pikërisht në këtë fragment diskursi pasqyron çështjen problemore
etike, morale, shenjat simbolike, fantastike, misterioze. Në këtë
rast Djella mëton të mbetet arqetip konkret edhe për disa vite s’harrohet
nga vendasët dhe kështu në rrafshin e kuptueshëm e mitik, instiktet
e saj janë vënë në diskutim me shenjat mistike, enigmatike, fanatike,
psikologjike, biologjike, etike etj.
Bardhi në këtë mënyrë dikur e kishte pas nëpërkëmbur edhe
Shpresën, për çka ndjen se ishte penduar dhe e brente ndërgjegjja se
mallkimi i saj e ndiqte dhe nuk e linte që shpirti t’i gjente qetësi. Ai
vonë zgjohet e këndellet nga mëkatet e dikurshme, mundohet ta arsyetojë
veten se gjoja megjithatë kishte qenë i mirë në kuptimin e plotë
të fjalës, mirëpo, vashat atë e njihnin në një prizm krejt tjetër. Parë në
kuptimin e konflikteve, Bardhit i venitet dashuria në shpirt, i shteret
jeta (rinia) pa e kuptuar se si kalon ajo. Kështu të gjitha këto lëkundje
e këto fatkeqësi të mosformimit a të moskurorëzimit, emërues të përbashkët
kanë shtresat mitike të lidhura me magji ose mallkim, a ndëshkim
i heshtur, drejtuar atij për të gjitha gabimet e bëra e të pabëra deri
atëherë. Mu për këto çështje, duhet pohuar se ky roman në formë miniaturale
i rishkruar në prozë edhe në poezi përbën mozaikun a ndërgjegjësimin
e ndjenjave të shpërndara, por edhe i ikën përditshmërisë
politike banale.
Arti i ligjërimit në roman nis nga një sprovë e dobësive njerëzore a
luhatjet e ndjenjave, që në fund rrënohet koncepti e morali i rrejshëm
tek ato qenie njerëzore që nuk i’u përballonin kthetrave lajkatare e
agresive që shfaqen me tërë kompleksin e tyre, ashtu sikundër i gjejmë
të bollshme në letërsinë disidente të Europës Lindore (pikërisht në romanin
“Shakaja” të M. Kunderës), ku shtresat e ngrehinës letrare dinë
të ngjyejnë majën e mprehtë të shigjetës në lëngun e ironisë së helmosur
kundër diktaturës së tërbuar pansllavisteortodokse, ashtu si e kanë
definuar qartë filozofët e estetët bashkëkohorë europerëndimorë, se ky
sistem i korruptuar, me ingranazhet e aparateçkës banale eksperimentoi
me gjenet e lëkurën shqiptare gjatë pesë-gjashtë decenieve.
Martin Camaj këtë problematikë e pasqyroi me teksturë të figurshme
e me fjalë të gdhendura urtë e butë që vetëm në këtë formë
ngritet ngrehina letrare që i ngjan kështjellës së mendimit e të qëndresës
sonë shumëshekullore. Ky stil eksperimenton me diskursin trillues
artistik që shtrihet në kohë e hapësirë të paqartë, ku vlon llumi,
pluhuri, etja, skamja, sëmurjet dhe krimet e ndryshme. Kjo shtresë
narrative e kompozicionale është larg qytetërimit botëror edhe nga
fakti se shqiptari jetoi larg infrastrukturës, larg kushteve qytetëruese,
larg artit të mirëfilltë të krijuar nga artistët apolitikë, larg edukatës e
arsimit bashkëkohor etj.
Mbi të gjitha, kujdesi i autorit është i dukshëm; shikimi origjinal i
gjësendeve, dukurive, fenomeneve, problemeve, çështjeve etj. Të gjitha
këto dielma i shikon pa ngarkesa emocionuese. Përmes shtrirjes së
hartës, rrënon moralin e rrejshëm, shkund intrigat e purpurta puritane
të kohës që mbretërojnë në ambientin rural. Mësuesi mbyllet në
shpirt dhe vepron ashtu, sepse e sheh se diçka lëvrin në ndërgjegjen që
kalonin nëpër sprova amullie dhe jetë të mërzitshme e të kotë. Ç’është
e vërteta ai e dinte se ç’po ndodhtte me të, por ngurron të reagojë për
këtë situatë, kështuqë, për të mos patur probleme edhe më të mëdha,
ai rrin i izoluar në mënyrë absurde, nuk e kundërshton atë gjendje
që mëton t’ia ngulfatë jetën. Mbyllet i vetëm e i rrethuar në banesë e
shkollë dhe ka frikë se mos e lëndon shpirtin e kolegut të ri kur merr
guximin t’i rrëfejë i drojtur në dhomën e tyre gjysmë të errët. Rrëfimi
i tillë ka formën e metatekstit që ky e shqipton meqë me vite të tëra e
kishte mbajtur fshehtësi.
Ashtu si në romanin “Rrathë” edhe në romanin “Karpa”, shkrimtari
vë në një sprovë eksperimentuese parimet njerëzore, morale, filozofike,
etike, psikologjike etj., që fiksohen në një kohë të njohur në
një hapësirë edhe më të njohur, por në këto vepra nuk figuron emri i
Shqipërisë. Por këtë art vepra artistike ndërtohet duke ironizuar e duke
aluduar ose duke shkruar me rrotulla me gjakftohtësi rreth absurdeve
totalitarë. Pena e shkrimtarit shfaqet para receptorit e sigurt e qartë
dhe e shkruar me pedantërinë e një esteti e shkenctari. Martin Camaj
shkruan për aktualitetin tonë të hidhur dhe përmes shtresave artistike
nxjerr në shesh gabimet, intrigat, problemet e disa dekadave prezente
në kostelacionin e popullit tonë, që ky, i shkruan me kode të njohura
e të panjohura të historisë sonë që qe shtrembëruar nga klika, është
ideologjizuar deri në pafundësi.
Këto ide e motive të ndjeshme i kultivon autori duke iu dhënë një
pasqyrë origjinale në të trajtuarit e këtij korpusi, bartës i së cilës janë
shenjat, personazhet, sipërfaqja e diskursit, polifonia, parodia, etj.
Dukuritë e fenomenet e ndryshme të shoqërisë shqiptare autori i çëmton
dhe mundohet ta nxjerrë njeriun nga ankthi i rëndë që papritmas
futet në llum. Mu për këtë edhe lexuesi ndjen neveri bezdisëse kur sheh
paudhësitë që shkakton klika në pushtet.
Veprat letrare të këtij shkrimtari shpeshherë e marrin tematikën
nga historia, poetika e tyre ka elemente fantastike, ku thellohet hullia
e fiksionit dhe mëton të mos acarojë shpirtin vetëmues të heronjve
që nuk e kanë lehtë për t’u ndarë nga njerëzit e truallit a gjeneza e
ndjenjave që i përjetojnë në çaste të ndryshme e që shfaqen përmes
paratekstit edhe në prozat e tjera të këtij arti të ligjërimit. Metateksti
i prozave të këtij autori duket se vilet nga kundërshtitë, kryeneçësitë
tipike individuale dhe kështu mëtojnë të marrin cilësitë e një teksti,
një fenomeni problemor, duke kaluar nëpër faza të shumta transferuese
dhe në këtë formë paraqesin idetë konkrete, që receptimi i tillë e
përqafon me ëndje.
Novela e gjatë a romani i shkurtër “Pishtarët e natës” është një vepër
që lidhet me malësinë. Brusha e peneli i autorit paraqet një periudhë të
hershme të jetës së një malësori të varfër. Bijtë kanë kompleks të zjarrmishëm,
se i ati i tyre kishte shkuar të shërbejë në ushtrinë armike dhe
mbetet (vdes) duke luftuar që të bijve t’u siguronte një jetë më të mirë.
Mirëpo, ai për fat të keq vdes dhe bijve u lë trashëgim namin e keq në
atë vis; jep jetën për armiqtë!
Në novelë del heroi i quajtur Nikë si njeri që pezmatohet me çdokë,
s’pajtohet me gjendjen që e rrethon atë e të afërmit nuk e duron injorimin
as torturat e rrethit. Jeton sipas rregullave të kohës së një
malësori të mençur që vetëm puna e vazhdueshme e largon nga konfliktet
e problemet e vjetra e të reja, por papritmas bie në kurthin e vëtmisë
që i hakmerret kryeneçësisë dhe karakterit të tij.
Martin Camaj në këtë novelë trajton motivin kompleks të mercenarizmit,
që të bijve u sillet si një vello në mendjen e tyre që nuk e
kanë lehtë ta kuptojnë e pranojnë të vërtetën për të atin e tyre. Veprimi
i tij është aventurë që dëmton fisin para të tjerëve dhe ai parodizohet
e bëhet objekt tallës. Fronti i luftës së tij s’është vetëm i tij, por edhe i
popullit tonë që fatkeqësisht shpeshherë mori pushkën të luftojë për të
huajt.
Kur lexohen këto proza, kuptohet se autori ka lindur dhe është rritur
në një ambient me doke e ligje të ashpra, çaste absurde. Jeta e banorëve
rëndom varet nga të moshuarit, të pasurit, të fuqishmit, fiset, klanet
feudale, klikat politike, dera e madhe, burrat e pushkës etj., dhe shumë
rrallë vendos ose përfillet subjekti i arsimuar që shpeshherë është i
pranishëm në këto romane e novela.
Mjediset feudale e malësore kanë vlime e huqe injorante, në disa
raste duket se nëpërkëmbin dinjitetin e njeriut të pafuqishëm. Pikërisht
këto përpjekje të vazhdueshme sillen brenda vorbullës së ideve të
përgjithshme që nuk i lënë anash edhe shumë momente intime që s’zbulohen,
por ky kohezion ndonjëherë nënkuptohet ose mbetet i paqartë.
Brenda faqeve të kësaj proze shfaqet shtresa e artit abstrakt. Ka
dashuri të ndaluar e të pazbuluar. Shfaqet dukuria e urrejtjes, evulimi i
instikteve biologjike; me qenë a mos me qenë!
Autori rrallë i kthehet peizazhit të Shkodrës, këtij kryeqyteti të Ilirisë
sonë, lashtësinë e së cilës e paraqet përmes atmosferës së punës
monotone të zejtarëve që ua ka ënda të tjerrin fjalë rreth kreshnikëve e
zanave në malet e Mbi Shkodrës. Ambienti i tillë ka pikëtakime mitike
dhe të afërt me qytetërimin e lashtë. Aty jetuan e u edukuan disa figura,
personaliteti i të cilave u formua falë ekzistencës së kulturës e traditës
së jetës së këtij qyteti. Ka raste kur diskursi i tij di të heshtë, madje edhe
duket befasues për receptimin, sepse pasqyrimi i Shkodrës kalohet në
heshtje pa vënë në spikamë bukuritë dhe idetë e homopolitikusëve që
si qenie parazite që janë manipulojnë, por me malësinë e kanë vështirë.
Në këtë rast, duhet të pohojmë se arti i ligjërimit arrin t’i ikë pasqyrimit
të ambientit urban, të hershëm a të vonshëm. Ky diskursi skicon
motive modeste e me parodi të tejdukshme dhe duket se s’ka vullnet të
shkruajë për qytetin e gurtë ilir.
Në këtë rast s’duhet lënë pa theksuar ngritjen e një ideje të ndjeshme
në prozën e tij; është ajo ku autori heronjtë shpeshherë i bën bashkëpunëtorë
të sistemit në fuqi. Shfaqja e një arqetipi të tillë në prozën
e tij duket e efektshme për lexuesin. Kjo dilemë, kjo ide e këto motive
janë të njohura në letërsi (nga “Fausti” i Gëtes) si sindromi a kompleksi
i shpirtit të shitur te dreqi. Kështu ndodh me të atin e Nikës, një malësor
shqiptar i besimit katolik është aleat i armikut.
Diç e ngjashme i ndodh edhe Vonit, që u shërben komplotistëve të
dukshëm e të padukshëm në Qytezë. Para një dileme të tillë vihet edhe
Gjon Gazulli, venedikasit e padovasit shfrytëzojnë aftësitë e tij deri sa
kanë nevojë, por kur plaket e përgjojnë dhe e lënë në rrugë, ku edhe
vdes në vetmi. Këta ishin heronj që kur i shikojmë në topos janë personazhe
tragjikë, s’janë të veçantë, por të rëndomtë që nëpërkëmben
nga sistemi e njerëzit e pandërgjegjshëm.
Pas këtyre motiveve në formë të metateksteve, që janë të afërta mes
vete, s’duhet harruar se diskursi dominant ka shtresa me materiale të
analeve politike të përziera me ndërskamca e intriga të grave të njohura
e të panjohura për ta komprometuar filozofin që në atë takim ai
e konsideron si një çështje magjike e fantastike që ia kujton përrallat
e lokes së tij për zanat, arqetipe këto që gjithmonë i kishte mbajtur në
ndërdijen e tij dhe nuk i kishte zbuluar as publikuar, sepse ishte zyrtar
perandorie. Takimi me gruan e rrallë i ngjet mitit të zanës, është
provokues, i ndjekur ditën e natën, heq dorë nga pelegrinazhet nëpër
Itali, Europë, dhe më në fund largohet edhe nga bredhje të pakuptimta
nëpër Padovë, sepse në veshët e tij prore i kumbonin fjalët e saj: “Edhe
kopilin ta lanë të dera, nëse sillesh si bisht kali ndër miza e zektha.”
Veprimtaria e tij mbyllet me fjalë me rrotalla, thënë nga ajo grua me
imazhin e nënës së tij të dashur, por edhe të nuses së ëndrrave të tij, në
atë rast ndikon pozitivisht dhe e këndell filozofin, por edhe ai duket
se e injoron botën meskine. Në fund, mallkon kohën e kaluar, pse s’qe
zgjuar më herët nga ajo amulli dhe pse s’kish kuptuar se në ç’llum
moçalik pat ngrysur kokën, kishte shpenzuar nerva kot së koti, pa u
vlerësuar si filozof, humanist e diplomat i nivelit të oborreve europjane.
Gjoni jeton në një banesë modeste në një rrugë të humbur në Padovë.
Në çaste vetmie rikujton karrierën në fushën e shekencve filozofike,
punën e pedagogut elitor universitar padovas. Shpesh rikujton
gruan e panjohur dhe ka përshtypjen sikur e kishte kaluar jetën me të,
shpesh i analizon dhe i stërhollon çastet e takimit, nga fjalët e saja nxjerr
nënkuptime. Edhe pse i plakur, sa s’çmendet pas saj, kur parafytyron
vijat e korpit të saj me nënveshje (mbathjet e brendshme). Zgjuarësia,
mprehtësia e saj dhe mbi të gjitha, vendosmëria e saj e këndell kokën
numër një, atë që ishte krenaria e Universitetit të Padovës.
Subjekti dokumentar i këtij teksti letrar paraqet dashurinë platonike,
përmes idesë se edhe në çastin e fundit duhet kontrolluar sjelljet
e një karakteri që pamëshirshëm bëhet pre e provokimeve, ekzemplar
i tregjeve komprometuese, aktor i sprovave që në fillim të novelës
mençurisht i përballon thumbat helmuese të një humanisti anonim që
do të kryejë testin e intelegjencës e të përgatitjes së tij filozofike në pleqëri.
Pas takimit jo të rastësishëm, me gruan e panjohur, në shikim të
parë duket se ka gjeste, sjellje me prirje të një nimfomaneje joshëse,
të një sireneje magjepsëse, të një zane bamirëse të pathyeshme, të një
floqkeje të ëndrrave të dragoit, të një nuseje burri. Ajo është hyjneshë e
kohës së lashtë që atë e këshillon, e mbron, mu si bënin dikur hyjneshat
homerike që mbronin heronjtë e tyre të dashur.
Motivi i sirenave e i hyjnive rrinë afër në këtë novelë. Ky subjekt
sipas një studiuesi, zbulon idenë e personazheve “të ndarë në shkollën
e njëjtë; si motivi, tema ose fabula që janë elemente strukturalë mes
tyre.”25 Proza e këtij autori përmbush dilemën e një ngrehinë letrare që
s’është pa dekor, pa art modern, pa ngjarje kronologjike që bredhin nga
njëri kapitull në tjetrin, nga një karakter në tjetrin, nga njëri kohezion
në tjetrin, nga njëri metatekst në tjetrin, nga njëri paratekst i dimensionit
nacional në tjetrin, nga njëri nëntekst në tjetrin.
Kjo prozë me inde e rreze komplekse tejet platonike, ka ide fatale,
disi e mbarështruar me sindrom paternalist dhe ka athtësi të pështirë
bordeli. Por, ka edhe mrekulli hyjnore, ka pamje magjike, ka shkëlqim
fantastik, ka përfundim parabollik. Kështu duke i trajtuar këto shtresa
të tekstit artistik krijohet përshtypja se këto fenomene e këto dukuri
prekin dhe mbesin të pazbërthyera qëllimisht, për të provokuar lexuesin,
për ta nxitur rreth artit të tyre. Arti i ligjërimit i njeh të gjitha
këto shqetësime, por qëllimisht i heshten dromcat problemore që janë
tharmë i frymëzimit të ngrehinës letrare. Çështjet jashtëletrare janë arsyet
se pse s’iu qaset për t’i shtruar në korpusin letrar, për të pasuruar
me art, ide, motive, syzhe, personazhe etj.
Autori është i vëmendshëm në pasqyrimin e botës; s’është adhurues
i forces, i dhunës, i keqtrajtimeve, i keqbërsve, i injorantëve etj. Heronjtë
e tij, qofshin edhe barinjtë më të humbur, në gjenet e tyre kanë të
trashëguar ndjenjat fisnike e burrërore dhe të mprehtësisë intelektuale.
Kurse në të kundërtën, heronjtë e arsimuar çmitizohen; bëjnë gabime,
janë idealistë të sëmurë, spiunojnë, dhunojnë etj. Në këto korpuse delikate
autori nuk e kursen askënd; qoftë kryetar, drejtor, shhkrimtar,
kryeplak, mësues etj., të cilët marrin dënimin e kodoshëve e të nimfomaneve
psikopate. Këto dukuri shfaqen në çastet e dobësive, çmohet
ndjenja vetjake, instrumentalizohen, kërcënohen dhe rrezikohen, në
mënyra të ndryshme etj.
Novelat “Katundi me gjuhë të fshehtë” dhe “Shkundullima”, kanë
një temë të jetës arbëreshe, gati të harruar për lexuesit tonë. Novelat
në këtë tekst, kanë botën e personazheve që shkelin në metodën e filozofisë
transcdentale. Personazhet autori i vendos në një ambient sa të
lashtë po aq edhe bashkëkohor, ku theks të posaçëm u kushton ndjenjave
sublime të botës e të qenmes arbëreshe; diskursi në këto tekste letrare
i qëmton këto ide me korrektësi, pedantëri, por edhe krenari, kur
rikujtohen të parët tanë arbëreshë, këta burra të dheut të arbërit. Ata
flasin gjuhën e lashtë autoktone, ruajnë traditën e origjinën mes gërmadhave
me plot ledhe e shkëmbinj, që janë një botë e pazbuluar. Shih
për këtë një student i Camajt shkruan: “Temali, vendlindja e Camajt,
nuk ishte ma në hartat e Shqipnis. Ky fakt e randonte shumë poetin që
kishte antena të stërhollueme ndjeshmënie. Me dhjetëvjetshe ishte, larg
atyne që flasin si unë.”26
Pas një jete monotone Vitoi kthehet në vendlindjen arbëreshe, ku
nuk e presin mirë. Zemra tij i ngrohet e i qetësohet kur takon vashën
e quajtur Ntonie që do ta dashurojë marrëzisht. Dikur, kur rizbulon
dashurinë, bëhet i vlefshëm për atë mjedis; vë në plan të parë ndërtimin
e urës së katundit mbi përrua.
Vitoja është racional, mundohet ta realizojë projektin, mirëpo katundi
për shkak të jetës së tij intime i pengojnë edhe në punë profesionale.
Ai befasohet se si dashuria ia ktheu lumturinë, vullnetin e
jetës së qetë në vendlindje. Por, kur përkrahet ideja për ndërtimin e
urës, plas shkundullima (tërmeti) që rrënon shumë shtëpi në katund.
Pas kësaj shkundullime ai humb dashurinë e Ntonies pse nuk rrezikoi
kokën për t’u futur në pëllas (shtëpi) e përflakshme e në rrënim, për
të shpëtuar emtën Marë. Duke punuar fitoi dashurinë e katundësve,
kur u ndihmoi në rindërtimin e shtëpive, rrugëve, urës së dikurshme
dhe kështu katundi merr pamjen e një vendi turistik. Katundësit pas
fatkeqësisë afrohen mes veti, harrojnë mënitë e vjetra. Shkundullima e
largoi Ntonien që ikën në kryeqytetin e asaj krahine.
Në prozat tjera të Martin Camajt shfaqet dashuria e flaktë e realizuar
në rrethana të ndryshme përfundimi i tyre është i bëftë ose
parabollik. Diskursi i tyre shtrohet në mënyrë të ndryshme i jep ngjyrë
mitike platonike, llahtari sirenash e nimfash, kurthe kodoshësh, etj. Të
gjitha këto ide shtrohen brenda ngrehinës letrare, por që tek receptimi
shtrohet me peripeci, herë dominante, herë polifonike, herë parodike,
mbi të gjitha bëhen interesante shtresat që ndërtojnë nivelin e prozës së
këtij autori. Të gjitha këto elemente artistike kanë strukturë që mëtojnë
të mbesin gjatë në kujtesën e receptimit, pikërisht si prozë e nivelit të
lartë artistik.
Diskursi i tillë ka model me frymë liberale, por edhe një botëkuptim
njerëzor, herë-herë anarkik, magji, befasi, kënaqësi, urrejtje etj., ku
edhe portretizohet bota intime e shoqërisë shqiptare mbështetur në
mite, përralla, anegdota etj. Në këtë rast kujtojmë dilemat, hamendjet e
njerëzve të thjeshtë, të cilëve ethet e dashurisë ua vënë në sprovë burrërinë e tyre, etikën profesionale, fisnore, moralin intim dhe ndjenjat e
çiltëra që shpeshherë i bëjnë të gabojnë, mallkojnë veten, sepse s’dinë t’i
dëshmojnë aftësitë e tyre, humbin kokën atëherë kur s’duhet. Por edhe
kanë frikë nga vashat që u ngjajnë zanave, kurse mëkatet e tyre i krahasojnë
me veprat e lugetërve a të satanave. Trenia e bëftë e djemve që i
ndjek pas trilli i epsheve të rastit, sikur zbulon kënaqësitë e ndrydhura
të mveshura me komplekse të ndryshme.
Të gjitha këto motive i gjejmë në disa proza të Camajt, ku ka heronj
fatprerë që janë mes dy zjarresh, hamenden, ëndërrojnë të paarritshmen
e universit aksiologjik të personazheve të dikurshme, mallkojnë
prishjen e lumturisë, s’përfillin doket dhe s’duan të bëhen viktimë të
joshjeve të rastit. Komplekset e kësaj natyre janë të tejdukshme dhe
janë thembër e Akilit për shumë heronj të Camajt, që lënë përshtypjen
se janë të paformuar, euforikë, nuk e kontrollojnë veten, por në
fakt ata janë arqetipa të cubave e të kreshnikëve që dinë t’ua vjedhin
zemrat vashave me tipare të zanave e të orëve. Pikërisht ky problem
në letërsinë tonë interpretohet si motiv i dimensionit mitik, por edhe
intim që shpeshherë bëhet objekt i fatkeqësive shoqërore, fisnore, individuale,
por në planin estetik e artistik duken se marrin karakter
katarsisi (kullimi) të një poetike të ngrehinës së lashtë, e poetika e tillë
shkruhet nga pena e Camajt.
Në romanin e shkurtër “Pishtarët e natës” autori paraqet fatin e një
familjeje malësore, që nis me përfshirjen e një game të gjerë të idesë,
grindjet e vëllezërve përfundojnë me largimin e Nikës, që akuzohet si
kryegrinadvec e mohojnë deri në skajmshmëri, për këtë rast të afërmit
e të njohurit thonë: “ (…) e ka marrë e ama ndër ferra, (…) ashtë kopil!”
Veç kësaj dileme mohuese në formë parodike, diskursi i tillë merr edhe
një kahje tjetër dyshuese: “Dikush i ka ba mëngji në djep, tue i fry në
fytyrë dyshimin.” Pos këtyre ideve e dilemave absurde të lloj-llojshme,
shkon në Fundinë dhe ua kishte marrë dorën punëve bujqësore, zënë
mend, bëhet zemërgjerë, vdes i kënaqur mbi tokën e vet ashtu si vdesin
dragonjtë. Këto dhe shumë fjalë miradie kishin pohuar vëllezërit e tij
vetëm pas vdekjes.
Gjeneza e grindjeve të familjes nis nga koha e: ” (…) vdekzotit të
shtëpisë, të jatit të shtatë bijve.” në luftën e Jemenit, ushtar i paguar i Turqisë,
që të blente tokë për bijtë. Vdekja e të atit në atë mënyrë ndikoi që të
bijtë mos ta përmendnin me dëshirë: “(…) nuk ishte gja e lumnueshme të
vritej në ballë të betesë një malësor i lirë dhe – për ma tepër i krishtenë,
tue luftue për Turkun në Jemen!”27 Kulmi i “marrëzisë” qe ky akt. Por,
Nika mendoi ndryshe nga vëllezërit. Këtë bindje e përfitoi kur arrin t’i
shijojë frytet e tokës që e punonte, andaj edhe di ta arsyetojë veprimin
flijues të të atit: “(…) se toka e bukës qenka sendi ma i çmueshëm për
njerinë! Edhe jeta do dhanë për një copë tokë.”28
Këto shtresa të sipërfaqes narrative paraqesin dilemën e jetës dhe
dimensionin e qenësisë a ekzistencës, që është kompleks i hershëm i
këtij universi akseologjik të personazhit në raporte me familjen e “anmiqsuem”
mes vete nga rasti kur Kola merr lajmin e vdekjes së të atit,
kështu që kur ai nis të zotërojë shtëpinë, punën e parë që bën është martesa
e Nikës, por edhe atë e ndanë me pëlqimin e vëllezërve, qëllimisht
për t’iu larguar sherreve e problemeve njëherë e përgjithmonë. Nika
vendoset (internohet) në Gurra, një orë larg shtëpisë, në një kasolle në
vendin e përbashkët të vëllezërve që e heqin qafës nga familja dhe ia
lënë një pjesë të shtëpisë së përbashkët që në këtë mënyrë t’i shuajnë
grindjet në familje e fis.
Në fillim “ky, zot shtëpie i pavarun”, punoi punë të rënda dhe me
vullnet e me forcë rinore, që më vonë hetohet edhe në shtimin e fëmijëve,
kur Lena lindtte çdo vit nga një fëmijë. Lindjet e tilla përsëriten
edhe kur ai jeton në Fundinë. Nika vonë pendohet se qe nxituar në atë
çast, kur e kishte rrahur atë dhe kështu me kalimin e kohës pendohet
rëndë, mallkon ditën kur kishte lindur. Me gruan shihen tri-katër herë
në vit, ngaqë punon vazhdimisht, kështu që ara e tij qe më pjellore se
ato të tjerat. Lena i mbron fëmijët, kur ata nuk punonin ashtu si duhej,
me të shoqin flet urtë e butë: “ (…) ty të vijnë punët ma mire për dore!”
Mes këtyre dilemave nis jetën e qetë me familje, jeton e punon i vetmuar,
falë punës së suksesshme në Fundinë ai në fis bëhet sinonim i
suksesit dhe fillojnë ta nderojnë bij e bija, gruaja, vëllezërit, fisi. Madje,
mu për këtë e zonja e shtëpisë nuk e fsheh simpatinë, dashurinë, por
edhe fillon të mburret me të, me pietet e kujton dhe ushqen mendime
e fjalë të zgjedhura për njeriun e dashur të zemrës së saj që me krenari
e quan: “ zot të plangut”, e zot të zemrës. Kur dashuria bashkëshortore
përtëritet, shpirtkëqijtë përhapin fjalë se Nikën e viziton një grua (që
merr hije legjendash) që ai gjoja e kishte rrëmbyer forcërisht dhe marrëzisht
shuante rreshkun e tërbuar për femrat e huaja nga edhe pas
këtij akti arrinte t’i zbuste edhe i shkonin pas. Por edhe thoshin se: “
...nuk ashtë grue me mish e me gjak (...), por Zanë mali!”. (…) “ Nika ka
ra në dorë të ndonjë Zane.”, që atij ia ka nxjerrë palcën e kurrizit me një
gjilpërë fyell dhe po ajo dorë e lehtë e Zanës ia ka zëvendësuar palcën
me një lëng të ëmbël të bimëve të bjeshkës.
Shpifjet e kësaj natyre i kuptojnë edhe familjarët. Djemtë lëvizin
gurë e drunj për të mësuar të vërtetën. Nika këtë e mohonte fuqishëm.
Ç’është e vërteta Nikën e vizitonin komitë, udhëtarë të rastit, por jo
Zanat. Djemtë e akuzojnë rëndë të atin. Lena kur e kupton të vërtetën
fillon ta mbrojë, madje ndihet fajtore nga fakti se: “qenkam largue
burrit tim, t’et të gjashtë fëmijëve të mij. Si? Ai gjallë nuk më ha!”Nga
ky çast ajo nis ta vizitojë Nikën në Fundinë ku bindet vetë se ai ishte
njeri i ndershëm, punëtor, gjahtar që u shet lëkurë kafshësh tregtarëve
shkodranë. “Pas zbulimit të andjes për burrë, Lena dyzetvjeçare u lidh
për burrë si lisna për gur e tokë.”29 Për dashurinë e prindërve fëmijët e
xhelozojnë nënën, s’përtojnë ta quajnë të dale menç! Ata edhe të atin
“plak” e fyejen. Pavarësisht nga këto bindje Nika është prind i ndërgjegjshëm
e i kujdeshëm për familjen e vet. Djemve u blen tokë në Fundinë
nga fisi i Arrasve.
Nika është arqetip i njeriut të mirë e punëtor. Ai është viktimë e
shpifjeve të shumta, zanafilla e të cilave fillon nga vëllezërit, djemtë, fisi
dhe barinjtë trillues që nuk e duronin Nikën “bandil”, i cili qe bërë gaz
i botës, sipas tyre. E vërteta ishte krejt ndryshe dhe këtë “fshehtësi” e
kupton së pari Lena, e cila sheh se “Zoti i plangut” qe flijuar për familjen
duke punuar ditë e natë, Ai ua kishte marrë dorën punëve të bujqësisë,
zejeve të ndryshme, madje edhe lakonte hekurin. Nika, grindavec
i dikurshëm, bëhet njeri i përgjegjshëm dhe i rëndësishëm për familjen.
Për këtë atmosferë të fryrë e të pështirë ai filimisht shqetësohet,
por më vonë bashkëshortja e tij e kupton të vërtetën dhe kur fillon ta
vizitojë, ajo ndjehet si e rilindur; fillon ta dashurojë më tepër se kurrë,
ndjehet krenare që ka një burrë të tillë. Fryt i kësaj dashurie të përtërirë
është shtatëzënia e vonë. Ai vdes duke punuar në Fundinë.
Novela “Rrungaja në mars” trajton jetën e dy heronjve fatkeq, të
njohur e të çmuar në mjedisin e vet: ata shquhen si luftëtarë të denjë.
Duan një copë më të madhe të lirisë, duan t’i flakin doket patrialkale që
ua nxinin jetën. Jera shqetësohet se femra e ndryrë brenda një shtëpie,
që ajo e quan shpellë, jeton si është më keq. Zërin e saj nuk e dëgjon
askush dhe injorohet. Doket e akullta me borë bjeshke mundohet ta
thyejë fillimisht në shtëpi, pastaj merr guximin që këtë ta bëjë edhe
në log burrash. I ati me shpirt të venitur i gëzohet vajzës, sepse që ia
zëvendësonte mallin për një djalë që Zoti nuk ia gëzoi prehrin. Veprimet
e Jerës nuk u pëlqenin malësorëve, andaj mu për këtë çështje e
këtë ide, novela merr sipërfaqe të universit aksiologjik të personazhit
që futet në embrionin e problemeve patriarkale të malësisë.
Jera në kuptimin ideor, psikologjik, sociologjik, antropologjik do
ta thyejë botën mesjetare në atë vis. Në këtë mënyrë kërkon liri më
të madhe edhe për gjininë femërore, jetë më të mirë për malësoret.
Megjithkëtë, barrë të rëndë mban mbi shpatullat e brishta që në krah
të djathtë ka intelektualin e ri: Dakun, bashkënxënës në qytet që mundohen
t’i hapin sytë vetë, në Malësi. Të rinjtë e kanë vështirë t’iu largohen
dokeve e rregullave absurde, mesjetare.
Novela “Rrungaja...” e Martin Camajt, sipas sipërfaqes së diskursit,
ka një gërshetim idesh që e lidhin me veprat e tjera që ndryshe quhen
metatekst. Në fabulat e tyre ngritet problemi i njëjtë, por niveli i tyre
pasqyron këndin e ndjenjave vetjake e të çiltër të filizave të rinj që rriten
mes lisave të ashpër e shkëmbinjve me myshqe, me ulurimë ujqish
por që edukohen e arsimohen në qytet.
Idetë e tilla të ndeshura a të gërshëtuara në këtë mënyrë shpeshherë
janë një sprovë e madhe kundërshtuese për gjendjen kaotike izoluese
të banorëve nga mungesa e rrugëve dhe largësia me qytetin, motin e lig
që është i barabartë me të jetuarit në mesjetë a në gjendje të jashtëzakonshme
a të luftës që e kishin rrethuar shpesh malësorin tonë. Dhe jo
rastësisht s’ndodh rrokullisja e Dokut me ortekun e borës në shoqëri
me ujq. Këto personazhe marrin përmasën e arqetipit të kreshnikëve.
Fundi i tij e i ujqve është një lojë tragjike që jo rastësisht shoqërohet me
ta. Miqësi me ujq e egërsira kanë pasur vetëm kreshnikët.
Emocionet e Jerës e të Dakut janë të sinqerta dhe ndjejnë simpati
për njëri-tjetrin, mirëpo veprimi i tyre ka një si shtytje herë të vrullshme
e herë tejet inerte nga të dy palët. Djaloshi shpeshherë mundohet
ta bëjë për vete vashën, por në rastet e fundit heq dorë nga aventurat
e tilla, ngaqë edhe vetë e kuptoi, se s’duhej të nxitonte, sepse ende
ishin të rinj. Në disa çaste ai shtytet nga gjaknxehtësia. Duket se rrebe
e denjë të djaloshit brutal. Por ka raste kur është gjakftohtë dhe i përmbajtur,
këtë bujari ia imponon bukuria e mençuria e vashës e re. Vasha
e kupton krejt ndryshe botën e tij. Liria e tepruar e vashës në Malësi e
vë në dilemë djaloshin, i cili trembet se bredhjet e saj vetëm nëpër mal
mund të marrin fund duke u rrëmbyer forcërisht nga ndonjë njeri, pa
pyetur fare për moshën e saj, ngaqë në Përtejqafë mungonin femrat,
prandaj ai në mënyrë të posaçme vashën e ruan e kujdeset, por në fund
ai nuk e gëzon atë. Në fund ajo do të vuajë shumë pas zhdukjes së tij,
nga orteku i borës.
Novela është shkruar në formën e poetikës reale. Idetë e ngritura
në këtë tekst letrar kanë stil emocionues që pasqyrojnë vetëdijen e
banorëve të zhytur në doke, andaj jo rastësisht diskursi i quan njerëz
të pashtëpi, turra plangjesh, pa dhoma në hapësirë, që ndezin zjarr
flakadanë sa për t’u ngrohur njëzet veta. Ideja e autorit në novelë është
të bëjë përhapjen iluministe që do të nxjerrë nga jeta mesjetare ata
banorë që banojnë si në një kontinent të harruar dhe me ligje shumë të
lashta. Protagonistët janë përfaqësues tipikë që flijohen për të qenmen
njerëzore; janë arqetip të qëndresës, arqetip të dashurisë platonike,
që në fund dashuria e ndaluar u hakmerret të dyve. Në fund, ajo i rri
“besnike” djaloshit, s’martohet pas vdekjes ë tij.
Shpirti i Lushit ka urrejtje për katundin Buzëlumë, sepse ai kishte
bindje se ai katund u bë shkaktar që i biri vdes, gjoja për të shkuar te
ajo. Jerën e mundon kompleksi se përse nuk i flisnin banorët e Përtejqafës.
Lot nuk nxjerr edhe kur i vdesin familjarët, meqë lot të tillë
s’kishte nxjerrë kur i kishte vdekur i dashuri. Ajo vdes e moshuar.
Poetika e kësaj novele ndërtohet nga një paradoks: heronjtë e arsimuar
bien pre e banorëve të cilët i urrenin, sepse ata nuk dinin të
përkuleshin para stuhive të dokeve, ishin “mish i egër” në trupin e tyre.
Ajo ishte vashë me shumë motra që sapo nis të arsimohet në qytet fillon
e i përbuz paragrafët e ngurtë të një sistemi robërues dokënor, andaj
edhe si e re dashurohet për t’iu kundërvënë dokeve.
Jeta e tyre ishte tepër e rëndë, gjë që ai parandjenë se vendi malor
do t’ ia hajë kokën. Kjo ide, sa fatale e tragjike, është kryefabulë. Kjo ide
mbetet të shqyrtohet në ishte jeta proces natyror a sprovë e kohës, jetë e
hapësirës së njerëzve me botëkuptime të ndryshme. Ngrehina e tillë letrare
nis nga jehona e fuqishme e një diskursi me timbër të veçantë, që
shkel në tabanin e traditës së përrallave tona të lidhura me malësorin
e ujqit. Novela duket se ka brumin e një legjende që përfundon me faYrjet
Berisha
82
talitetin e dashurisë platonike. Bota e të rinjve fundoset ende pa filluar.
Aty marrin fund emocionet dhe aty hapen plagët e pashërueshme.
Veç këtyre karakteristikave ideore, novela merr pamjen e legjendave
me ujq, që janë sinonim i miqësisë së kreshnikëve të lashtë. Ujqit
në këtë rast simbolizojnë forcën dhe ngriten kundër pabesisë, lajkave,
dredhive. Fundi tragjik në novelë (është sipas poetikës tipike strukturaliste)
kur i shkaktohet nga një fuqi e madhe e natyrës që duket se
del nga mesi i tokës e i ngjet shkundullimës së kuçedrës nëntokësore
që me një të lëvizur zhduk kundërshtarin e vet: Dakun që është një arqetip
i Dragoit dhe i mallkuar nga të tjerët, sepse guxoi e theu traditën,
nëpërkëmbi doket; foli haptas për gjëra që ata nuk i kuptonin, u mbante
ligjërata për mënyrën e jetesës, sjelljet njerëzore etj.
Proza poetike “Dranja”, parë nga trajta e të shkruarit është në formën
e tregimeve të shkurtëra, që ka ngjashmëri me lirikën. Kjo prozë poetike
ndahet në tri pjesë nëntituj. Në vepër shfaqet madrigali klasik që
origjinën e ka te vargjet pastorale klasike italiane. Subejkti i saj është
ky: kostarët e gjejnë një breshkë, mbi shpinën e së cilës shëmbllen se
është mbështjellë një gjarpër, por ajo në fakt është rrashta e breshkës.
Njëri nga kostarët breshkën e pagëzon Drane, nga emri Drandafile, që
shkurtimisht e quajnë Dran: e - ja.
Breshka sipas mitologjisë popullore ka nam të keq dhe quhet pula e
dreqit, me shtrigën e kaluar mbi shpinë. Nami i keq i vishet nga koha
kur asaj i troket një mik në shtëpi, heq vorbën e mishit nga zjarri për
të mos ia hëngër ai. Mirëpo, kur natën e kap uria, mishin e hanë vetëm
dhe Perëndia atë çast e ndëshkon duke ia ngjitur vegshin në shpinë. Në
mëngjes turpërohet dhe kështu sa herë e sheh dikë të huaj, e turpëruar fsheh kokën nën rrashtë. Ajo akuzohet se është parazite që njeh dy
stinë: dimrin e verën.
Për këtë vepër letrare mendohet se ka përmbajtje dokumentare.
Autori e ka shkruar duke futur në përdorim simbolet dhe mëton ta
paraqesë botën e vet, vështërsitë, tragjikën e Dranjes që bredh në fushë,
vërri, male, brigje, gjatë dimrit hyn nën tokë. Breshka përjeton
shtatzëni pas përpjekjes së shtatit me Blerimin, por të njëjtën ndjenjë e
përjeton kur në qafë i mërdhezet lëkura, që i duket si therje blete, që ia
bën breshkani. Ajo i lakmon njerëzit e dhitë që me dhëmbë të mprehtë
përpinin fletët e lisave.
Dranja konsderohej kozmopolite, sepse kupa e rrashtës së saj i ngjan
gjysmës se rruzullit të tokës me ngjyra e raca të ndryshme. Rruzulli
në thelb ka zemrën e një breshke. Në rrugëtimin e vet Dranja mbërrin
në tempullin e Afërditës, aty ku arkeologu kryen gërmime e zbulime,
që dijetari e krahason si lterin e flijes, ku dëshmon se ajo është dhease,
jo endacake (lexo autoktone). Autori e quan frymor, që parim jetësor
ka shqisat e përgjysmuara mes ndiemit, ecën duke prekur, lind pa
dhembje. Aftësia e saj është të mos krijojë kufij me askënd, s’ankohet
për dhimbjet e vogla, s’grindet me moshatarët kryethinjur, s’shkon me
dikë në dasmë a mort etj. Breshka e popullata e saj nuk i bie në sy
askujt. Për ato s’shkruan shtypi, as s’jepen lajme, tregtohen. I shoqi i saj
ishte breshkani që lakmon shoqërinë e femrave të tjera, por ajo i ndal
hovin, etj.
Dranja është e lirë në verë, kurse në dimër gjen strehim nën tokë. Në
pranverë del nga nëntoka. Dimrin e kalon në tokën e terur në gjirin e
Drinit, nën rrëzat e shkëmbit. Ajo kishte provuar të hynte në kopshtin
zoologjik, por “nuk e kaloi provimin”. Kurse motra e saj aty bën jetë
komode: “Sa zgjohet prej gjumit në pranverë, e pret fleta e sallatës së
njomë, rritë nën qelq, dhe pi ujë në pjatë.”30 Kurse breshka fqinje greke
është e përkëdhelura e botës, ajo shihet me sy të mirë kurse injorohet
Dranja shqiptare. Arti i ligjërimit aludon në gjendjen tragjike të popullit
tonë. Ajo ruhet të mos bjerë në shpinë se kështu i kërcënohet mbytja
e zhdukja. Kur lind është e lodhur, ecën “fare e shtypur përdhè”, kështu
i vjen fundi pa qenë e zonja për të gërryer cipën e dheut në mënyrë që
t’ia hapë varrin vetes.
Dikur jeta e saj vazhdon e ekspozuar në asht, nga tregtarët e ndryshëm
në Alpe e gjetiu. Disa autorë të lashtë s’lënë pa shkruar për
të. Homeri shkruan në mënyrë hiperbolike, se: fara e saj rrjedh nga
përbindësh katallajë që kanë trajtën e saj. Në kohën e re ajo del ashtu
si e përshkruajnë tërë librat. Por edhe ruhet në dhomë nga zoti i saj që
kujdeset për atë.
Autori në këtë prozë poetike përdor mjetet artistike si: ironinë,
alegorinë, sarkazmin, hiperbolizmin etj., që i japin formë të pëlqyer
“Dranjës” së shkruar në formën klasike të madrigalit, por ky tekst është
i shkruar jo në poezi, por në prozë. Autori me qëllim të caktuar e tejet
të tejdukshëm parodizon breshkën Dranjë që s’është thjesht breshkë,
por është njeriu ynë, e teksti i tipit dokumentar. Ideja e tij është përdorimi
e fuqia e simboleve, figurave, metaforave, metonimisë të pasqyrojë
kaosin në të cilin gjinden banorët e shtypur e të shfrytëzuar deri në
palcë të kurrizit. Vetëm në këtë mënyrë mund të lexohet e interpretohet
teksti letrar i kësaj proze poetike, që autori e ka shkruar duke patur
kujdes në zgjedhjen e fjalëve.
Teksti i “Dranjës” ka raste kur i ngjanë poetikës së tregimeve të
shkurtra të H. L. Borhesit, shkrimtarit realmagjik nga Amerika Latine.
Shikuar në pikëpamje të mënyrës së poetikës, autori ironizon sistemin
e korruptuar të një shoqërie absurde.
Mbase do të ishte jo e drejtë të heshtnim për të gjitha këto ide të
hedhura në letër nga shkrimtari Martin Camaj, që u mundua të konceptojë
universin e ideve, sipas parametrave të tij që ishte çështje tejet
e ndieshme. Ai ka një pasqyrë të qartë për kohën e hapësirën që trajton
ashtu si ia merr mendja atij që s’dëgjon për imponime e detyrime. Tekstet
e servuara të zyrtarëve partiakë fare nuk i përfill. Ai i shkroi veprat
e veta mbështetur në logjikën e kulturën e tij, të dalë sipas idesë së tij,
që qëllimisht i neglizhon burimet “zyrtare” dhe u jep frymë teksteve
të tij që kanë logjikë të fshehur brenda mendjes së thjeshtë të njerëzve
të rëndomtë që nuk përfillin politikën e ditës, intrigat e ardhuara nga
qyteti, etj.
Veprat e këtij autori portretizojnë të gjitha format e mundshme të
disidencës që janë të lidhura me problemet njerëzore, historike, etnografike,
biologjike, psikologjike, etnografike etj., që i paraqet figurshëm
në kompozicionin artistik idetë e të cilave edhe janë të afërta me
nivelin estetik.
